Historia do 1945 r
Obozy pracy przymusowej przy kopalni Abwehr/Mikulczyce w Mikulczycach/Klausberg.
W Mikulczycach przy kopalni która z czasem nosiła wiele nazw Donnersmarckhütte/Abwehhrgrube przed wojną, a Mikulczyce/Pstrowski po wojnie, powstawał od czasu I wojny światowej największy kompleks obozów pracy przymusowej na terenie obecnego Zabrza.
Pierwszy otwarto w czasie I wojny światowej w roku 1915 i osadzono w nim ok. 400 jeńców, z których wszystkich uznano za pracowników wykwalifikowanych. Obozy takie zaczęto budować gdy zabrakło miejsca dla jeńców przetrzymywanych początkowo w stojących już budynkach, jakimi były np.: cechownie, domy noclegowe, a nawet szkoły.
Tak było również w przypadku tego obozu, gdzie wykorzystano widoczny na załączonym planie budynek w kształcie litery H.
Rysunek sporządzony pod koniec 1909 roku dołączono do zezwolenia na budowę dwóch małych baraków dla robotników i na cement zaznaczonych tam na czerwono. Budynek późniejszego obozu opisany jest jako „Neubau” – nowa budowla. Postawiono go prawdopodobnie nie wiele wcześniej.
Plan terenu obozu 1909.
-
Barak późniejszego obozu.
-
Barak dla robotników.
-
Barak na cement.
-
Ulica Kopalniana.
-
„Mały dom mieszkalny”.
-
„Dom urzędniczy”.
Na giełdzie internetowej pojawiła się pocztówka przedstawiająca teren obozu jenieckiego w Mikulczycach w 1915 roku (Gefangenenlager 1915). Najprawdopodobniej jest to właśnie ten obóz.
A. Dutkiewicz. 30.03.2020
Gefangenenlager 1915
Pieczęcie zezwolenia na budowę małych baraków 11.10.1909.
Zabudowania te stały w pobliżu kopalni po północnej stronie ulicy Kopalnianej (przed II wojną Abwehrstrasse, a do 1937 r. Wesollastrasse). Stały po wschodniej stronie ulicy Poległych Górników. Baraki były dwa o wymiarach 76×17 metrów, stojące równolegle do siebie i połączone przybudówkę w środku, tworząc literę H.
Kilkadziesiąt metrów na północ od tych zabudowań zaplanowano w 1916 roku nowy duży barak dla 250 jeńców o wymiarach 58×14 metrów, na murowanej podmurówce, z drewna. Pierwszy jego projekt przewidywał dwie umywalnie i 23 pomieszczenia. Następnie zredukowano to do jednej umywalni i zagęszczono do 25 pomieszczeń. Sale były 10, 12 i 18-sto osobowe. W grudniu 1916 roku wydano zgodę na budowę, ale nie wiadomo czy budynek powstał, gdyż nie jest widoczny na żadnej znanej mi mapie. Pierwsze zabudowania obozu przetrwały natomiast drugą wojnę światową.
Obecnie na tym terenie znajduje się boisko i świetlica ogródków działkowych „Górnik”.
W obozie przebywali przede wszystkim jeńcy narodowości rumuńskiej i rosyjskiej, przy czym wśród tych drugich wielu było Polakami z zaboru rosyjskiego.
Wybuch II wojny światowej i powszechna mobilizacja spowodowały szybko brak siły roboczej do pracy w przemyśle. Z inicjatywy powstałego w 1928 roku Gwarectwa Castellengo-Abwehr. już jesienią 1939 roku rozpoczęto budowę obozu przy kopalni Abwehr w Mikulczycach. Początkowo przeznaczony był dla pracowników przymusowych z przyłączonej do Rzeszy wschodniej części Górnego Śląska. Z czasem powstały w tym miejscu aż trzy obozy męskie, oraz dodatkowo obóz dla kobiet, który mieścił się na terenie kopalni Abwehr, koło cechowni. Był to jeden barak o wymiarach 8,4×19,5 metra, łaźnia i rów przeciwlotniczy.
Obozy męskie, które szybko się rozrastały, znajdowały się po obu stronach ul: Kopalnianej (wówczas Abwehrstrasse), najprawdopodobniej na wschód od ulicy PGR-Wesoła.
Były to dwa obozy dla jeńców sowieckich i jeden dla jeńców angielskich.
1. Obozy po pólnocnej stronie ulicy w 1941r.
-
Obóz sowiecki.
-
Obóz brytyjski.
-
Droga do Mikulczyc.
-
Droga do kop. Rokitnica. (Castellengo)
-
Kolej transportująca odpady kopalniane.
Pierwszy sowiecki, po północnej stronie ulicy Kopalnianej (obóz wschodni) nosił numer R 194 i przebywały tam w styczniu 1945 roku 382 osoby. Składał się z czterech baraków o wymiarach ok. 39,9×8,14 metrów i dwóch mniejszych, dobudowanych później (1943 ?) od wschodu, 19,45×8,14 metrów. (Co widać na zdjęciu numer 9).
Z ustawionych w czworokąt większych baraków, ten z lewej strony dołożono na końcu. Był to budynek gospodarczy z kuchnią, stołówką, pomieszczeniami na żywność, kantyną i dwoma pokojami. Jeżeli był to barak taki jak na zachowanym planie z pieczątką z marca 1941 roku, to stołówka zaprojektowana był na 216 osób, a wymiary całości to 36,45×8,14 m. Składał się z gotowych paneli połączonych ze sobą na ceglanym izolowanym papą fundamencie.
2. Wirtschafts-Baracke. Barak gospodarczy.
-
Speiseraum – stołówka.
-
Durchgabe – wydawka.
-
Küche – kuchnia.
-
Kessel – kocioł
-
Vorräte – zapasy.
W sprawie baraku gospodarczego zachowało się pismo z maja 1941 roku, od Gwarectwa Castellengo-Abwehr do burmistrza Mikulczyc, o budowie kuchni i stołówki dla przebywających w obozie przy ulicy Kopalnianej górników (!) i jeńców wojennych.
Na planie obozu oznaczono go literami Wi-Ba (Wirtschafts-Baracke).
3. Prośba o pozwolenia na budowę baraku gospodarczego.
Do tego dochodziły dwa mniejsze baraki, na ubikację i stojącą w samym środku obozu wschodniego (sowieckiego) i oznaczoną literami Wa-Ba (Wasch-Baracke) pralnię z łaźnią. Wybudowano ją w 1941 roku.
Zachowała się korespondencja z opisem technicznym tej budowli, pieczątką pozwolenia na budowę, datą i jego plany. Była to nieduża konstrukcja o wymiarach 8,75×13,75. Barak zaprojektowała i być może postawiła firma H. F. Mayer u. Co. z Berlina- Charlottenburg.
4. Plan baraku sanitarnego.
Z lewej strony łaźnia. Z prawej od góry suszarnia, przebieralnia, pralnia i kotłownia.
5. Pozwolenie na budowę z datą.
6. Plan baraku.
7. Widok od frontu.
8. Widok od tyłu.
Prawdopodobnie po powiększeniu obozu w 1943 roku doszło do jego reorganizacji. Z czworokąta dużych baraków, lewy (gospodarczy) i dolny, wyłączono z terenu obozu i utworzono między obozem sowieckim i brytyjskim strefę między obozową. Dolny barak przeznaczono na pomieszczenie komanda strażniczego, a lewy pozostawał gospodarczym. Po wschodniej stronie zespołu wykopano szczelinę przeciwlotniczą.
9. Plan z roku 1943.
Wewnątrz linii niebieskiej jest obóz sowiecki.
Wewnątrz linii pomarańczowej obóz brytyjski.
Dobudowane później baraki są w kolorze pomarańczowym.
10. Zgoda na rozbudową obozu z datą sierpień 1943 r.
Po tej samej stronie ulicy przylegał do obozu sowieckiego od zachodu obóz dla jeńców z armii brytyjskiej (na planie numer 9 otoczony pomarańczową linią). Miał oznaczenie E51 i w styczniu 1945 roku przebywały tam 533 osoby.
W 1941 roku stały tam trzy mniejsze baraki o wymiarach 29×8 m i jeden 32×8 m. W środku obozu zachodniego stały jeszcze dwa mniejsze z ubikacją i łaźnią. Najprawdopodobniej w 1943 roku teren obozu rozszerzono w kierunku północnym i dobudowano tam dwa duże baraki o wymiarach 39,9×8,14 m , takie jak w obozie wschodnim. Przy zachodnim ogrodzeniu wykopano szczelinę przeciwlotniczą.
Jeńców brytyjskich traktowano lepiej niż sowieckich. Mieli lepsze wyżywienie i odzież. Niemcy tłumaczyli to nie podpisaniem przez Związek Radziecki konwencji genewskiej z 27 lipca 1929 roku „O traktowaniu jeńców wojennych”.
Drugi obóz dla jeńców sowieckich, położony po przeciwległej stronie ulicy Kopalnianej (Abwehrstrasse) oznaczony był R 973 i w styczniu 1945 roku przebywało tam 237 jeńców. Osadzony był na bazie trójkąta między ulicą, a skośnie odbijającej od niej drogi polnej.
W tym obozie osadzono specjalnych jeńców, tak zwanych byłych „Hilfswilligen”.
„Hilfswillige”, w skrócie HiWi (tłumaczenie dosłowne – chętni do pomocy) to byli jeńcy z Armii Radzieckiej i cywile pomagający i w służbie Wehrmachtu. Służyli najczęściej w oddziałach zaopatrzeniowych, budowlanych, sanitarnych, ale także z bronią w ręku wyłapując na przykład radzieckich partyzantów. Wstępowali także do Waffen-SS. Po zakończeniu wojny większość z nich wydano ZSRR (Związkowi Radzieckiemu).
Plan obozu dla „HiWi”i zarys obozów już omówionych.
Obóz wybudowano później, gdyż pojawia się dopiero na planach z 1943 roku. Składał się z pięciu baraków z których mniejszy, położony centralnie, pełnił funkcje sanitarne, ubikacji i łaźni. Oznaczony był „Ab-u Wa-Ba” (Abort und Wasch-Baracke). Trzy baraki zewnętrzne były duże o rozmiarach 39,9×8,14, jeden (naniesiony na najpóźniej datowanym planie) mniejszy, prawdopodobnie o wymiarach tego sanitarnego.
Obóz dla HiWi plan z 1943 r.
Treść pieczęci od góry: Zgoda policji budowlanej wydana przez prezydenta rejencji.
Poniżej: Prawidłowość sprawdzona przez pełnomocnika ministra do spraw uzbrojenia Speer`a.
Nie były to jedyne obozy pracy w mieście. Tuż obok, naprzeciw leśniczówki w Biskupicach wybudowano w 1943 roku obóz dla 360 jeńców na potrzeby pobliskiej kopalni „Castellengo” (Rokitnica). Obozy takie, mniejsze i większe rozsiane były po całym mieście. W dokumentach z Wojskowego Archiwum Historycznego w Pradze VHA wymieniono ich siedemnaście w ówczesnych granicach miasta Hindenburg w styczniu 1945 roku.
W samych tylko kopalniach pracowało ok. 6,2 tyś jeńców, czyli 24 % wszystkich zatrudnionych.
Po zajęciu Górnego Śląska przez Związek Radziecki większość z nich stała się miejscem pracy dla jeńców niemieckich, obozami wysiedleńczymi, a później koszarami dla „żołnierzy górników”, którzy w ramach służby wojskowej dla osób niewygodnych dla nowej władzy, zmuszani byli do katorżniczej pracy w kopalniach.
Opracował: Andrzej Dutkiewicz.
Za pomoc serdecznie dziękuję pani Iwonie Biegun -Kierownik Archiwum Centralngo Muzeum Jeńców Wojennych w Opolu za kopie akt Wojskowego Archiwum Historycznego w Pradze, oraz
panom Piotrowi Herzowskiemu (kwerenda w archiwum) i Zbigniewowi Gołaszowi (sygnatury akt).
Literatura i źródła:
Zbigniew Gołasz. Obozy wysiedleńcze w Zabrzu (1945-1946)
Adam Fruzynski : Zabrzański przemysł wydobywczy i ciężki 1933-89. Wybrane aspekty.
Archiwum Urzędu Miasta Zabrze, akta budowlane.
https://mikulczyce-mikultschutz-klausberg.blogspot.com/
