Architektura

Siedziba Ojców Kamilianów w Hindenburg O.S. – Zabrzu.

Są takie miejsca w Zabrzu które nadają mu wyjątkowy, niepowtarzalny charakter. Jednym z nich jest na pewno plac Romualda Traugutta. (1)

Nic dziwnego, gdyż swe piętno na jego projekcie pod koniec lat 20-tych odcisnęli przed innymi dwaj wielcy niemieccy architekci.

Urodzony w Szwabii architekt krajobrazu i ogrodów Gustav Allinger (1891-1974) i pochodzący również ze Szwabii architekt i budowniczy kościołów Dominikus Böhm (1880-1955). (2)

Najciekawszymi budowlami placu są te wchodzące w skład Klasztoru Ojców Kamilianów stojące po północnej jego stronie. Są to kościół św. Kamila i Zakład Opiekuńczo-Leczniczy.

W części klasztorno-szpitalnej uruchomiono najpierw dom opieki dla starych kobiet w 1928 roku, prawie jednocześnie z kościołem, wówczas tymczasowym. W dalszej części zespołu budowli działał od 1929 roku dom starców dla mężczyzn, przekształcony w większości w 1935 roku na szpital.

Zamieszczone poniżej zdjęcia, wykonane wkrótce po ukończeniu budowy, pochodzą z albumu wydanego najprawdopodobniej staraniem proboszcza parafii Wilhelma Gillessena, oraz z archiwum parafii św. Kamila. Zgodę na ich publikację otrzymałem dzięki pani mgr Urszuli Wieczorek z Zabrzańskiego Muzeum Miejskiego, która w 2018 roku oprowadzała po klasztorze zwiedzających. Większość podanych tu wiadomości szczegółowych pochodzi z notatek które pani Urszula sporządziła na tą okazję.

(1) Wcześniej: Targów Poniedziałkowych, które odbywały się tam aż do przebudowy nieprzerwanie od 1882 roku, później Kamilianów, w ok. 1937 roku przemianowany przez nazistów na plac SA. Po wojnie był krótko znowu placem Kamilianów, ale tą zbyt kościelną nazwę komuniści zamienili na Romualda Traugutta.

(2)  https://pl.wikipedia.org/wiki/Dominikus_B%C3%B6hm

Część 1. Klasztor i niezbudowany kościół.


Siedziba Ojców Kamilianów:
Dom Związkowy,
Dom Starców
Klasztor i
Kościół św. Kamila
w Hindenburg O.S.

Okładka albumu.

Rysunek

Model

Zespołowa kompozycja placu Targów Poniedziałkowych miejskiego radcy budowlanego Dr. Inż. Wolfa, Hindenburg i architekta ogrodów Allingera, Berlin. 1929

Rysunek i plan (niezrealizowanego) kościoła św. Kamila.

Kościół św. Kamila i z prawej szkoła zawodowa. Wspólnie z miejskim radcą budowlanym Dr. Inż. Wolfem.

Niezrealizowany kościół Kamilianów projektu Dominikusa Böhma, z lewej szkoły zawodowa na wschodniej ścianie placu, tu od tyłu.

Kościół św. Kamila i z prawej szkoła zawodowa. Wspólnie z miejskim radcą budowlanym Dr. Inż. Wolfem.

Klasztor i dom starców, Hindenburg (O.-S.) 1928

Budynek klasztoru i domu starców projektu Dominikusa Böhma od strony placu Traugutta, tuż po wybudowaniu. Funkcjonalnie, starannie skomponowana bryła budynku. Dziś po wielu przeróbkach i wymianie okien o innych kształtach, przykład dewastacji architektury.

Na parterze od tej strony były pomieszczenia dziennego pobytu i reprezentacyjne.

Klasztor i dom starców, Hindenburg (O.-S.)

Pion komunikacyjny od strony północnej. Tam mieściły się również na parterze dyżurki, pomieszczenia sanitarne i wspólnego użytku.

Jadalnia.

Jadalnia klasztorna (refektarz), mieściła się na parterze północnego ryzalitu (3) budowli. Według pierwotnego projektu z niewybudowanym wielkim kościołem, miał on stanowić zachodnią flankę dziedzińca klasztornego.

Wchodziło się do niej przez środkową klatkę schodową. Była długa na 16 i szeroka na 7,3 metra. Pośrodku pomieszczenia stały dębowe ławy i stoły dla zakonników, po obu stronach pod oknami ławy z krzesłami dla pensjonariuszy. Na osi pod ścianą ustawiono rzeźbę Chrystusa na Krzyżu.

W tej części klasztoru były również sala dla pensjonariuszy, jedno z dwóch pomieszczeń nad jadalnią (pierwsze piętro), a powyżej wejście z korytarza na dach gdzie urządzono rodzaj letniego tarasu.

Klasztor i dom starców, Hindenburg (O.-S.)       Pokój dzienny.

Biblioteka klasztorna i pokój rekreacyjny.

Jedno z pomieszczeń pobytu dziennego, oraz biblioteka klasztorna i pokój rekreacyjny.  Mieściły się od strony południowej.

Kaplica Sakramentu Pokuty.

Kaplica klasztorna.

Kaplica Sakramentu Pokuty (spowiednia) i kaplica klasztorna, która mieściła się prawdopodobnie na parterze na prawo od jadalni, dostępna od wschodniej klatki schodowej.       

Wymiary kaplicy: 4 x 9,8 m. Wyposażenie: masywne dębowe ławki (teraz na emporze chóru), ściany pokryte srebrną farbą. Ołtarz – kamienny postument na nim tabernakulum zwieńczone cienkim metalowym krzyżem, po bokach dwa trójramienne świeczniki. Ołtarz doświetlony z prawej strony dwoma północnymi oknami.

Klasztor i dom starców, Hindenburg (O.-S.) Refektarz.

Refektarz, jadalnia prawdopodobnie tylko dla zakonników. Świadczyć o tym swego rodzaju ława szkolna pod krzyżem z leżącą książką. W wielu zakonach posiłki spożywano w milczeniu słuchając jednocześnie czytanego przez wyznaczonego ojca Pisma Świętego.

Pokój sześcioosobowy.

Pokój pojedynczy.

Sypialnia.

U góry: pokoje, pojedynczy i sześcioosobowy.      Z lewej: sypialnia.

Pomieszczenia mieszkalne pensjonariuszy mieściły się na pierwszym piętrze (wieloosobowe). Od południa z dużymi balkonami. Te jednoosobowe były na strychu.

Kuchnia.

Piwnica na warzywa.

Na zdjęciach kuchnia i piwnica na warzywa. Kuchnia, jak i łaźnie znajdowały się w wysokich suterenach (płytka piwnica) po północnej stronie budynku. Poniżej suteren we fragmentach zachowały się jeszcze kotłownia, oraz piec pod kuchnią. W suterenach południowych urządzono pomieszczenia techniczne i magazyny.

Podwórze gospodarcze.

Podwórze gospodarcze, zaplecze. Między północnym ryzalitem a wschodnią częścią budynku. Szereg wąskich okien na pierwszym piętrze to zapewne jadalnia.

Zdjęcia na papierze fotograficznym wklejone do albumu o czarnych kartkach.

Kaplica zakonna w szpitalu.

Kaplica  zakonna  w  szpitalu.

Pomieszczenie na I piętrze, strona południowa.

Pomieszczenie  na  I piętrze,  strona  południowa.

Pomieszczenie na I piętrze, strona południowa.

Pomieszczenie na I piętrze, strona południowa.

Pomieszczenie  na  I  piętrze,  strona  południowa.

Wielka jadalnia.

Wielka jadalnia.

Wielka  jadalnia.

Sypialnia.

Sypialnia.

Pomieszczenie  sypialne.

Aneks na półpiętrze.

Aneks na półpiętrze przylegającym do głównej klatki schodowej domu starców.

Pokój dziennego pobytu.

Pokój dziennego pobytu.

Jeden z dwóch tzw. dużych pokoi dziennego pobytu na parterze od strony południowej.

Rozkład pomieszczeń domu starców wg dokumentu z 1928 roku:

– piwnice: piekarnia, magazyny produktów spożywczych, obieralnia, piwnica na wino, kuchnia, zmywalnia, jadalnia dla personelu, węzeł sanitarny, pralnia, lodownia, pomieszczenie na koks, warsztat.

– parter: pokój gościnny, 2 duże pokoje dziennego pobytu, wartownia, pokój lekarza, pokój pielęgniarek, 2 pokoje izolatek, łazienka, toalety, 2 rozmównice, jadalnia (refektarz), konfesjonał.

– pierwsze piętro: 15 pokoi pensjonariuszy, 65 metrowy taras, 1 duża sypialnia (16 osób, w ryzalicie), biblioteka (z prawej strony dużej sypialni), pokój dla braci zakonnych (ostatnie pomieszczenie od strony północno-wschodniej), kuchnia-herbaciarnia, węzeł sanitarny.

– drugie piętro: 18 pokoi dla pensjonariuszy, sypialnia (16 osób), kaplica z zakrystią, węzeł sanitarny.

– poddasze: 21 pokoi, szwalnia, prasowalnia, węzeł sanitarny, magazyn do przechowywania rzeczy.

Źródła z których korzystała pani Urszula Wieczorek:

– Chronik des Hauses Hindenburg 1923-1940

– Kronika Klasztoru OO Kamilianów w Zabrzu z lat 1951-1997

– Zapiski parafialne z lat 1966-1973

– Personalia (księga zawierająca dane dotyczące zakonników posługujących w tutejszym kościele i klasztorze od jego założenia do roku 1974.

– dokumenty z zasobów Archiwum Budowlanego Urzędu Miejskiego w Zabrzu (teczki -4 tomy- dotyczące adresu ul. Dubiela 10)

– Tomasz Wagner: Zabrze- nieznane oblicza śląskiej architektury, Katowice-Zabrze 2003 (tu dwa teksty: Nie zbudowany kościół oraz Tajemnice św. Kamila)

Oraz wizja lokalna w budynkach wchodzących w skład założenia.

(3)  Ryzalit – występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach, stanowiący jego organiczną część.  /Wiki/

Losy powojenne obiektu:

– 1945 rok: przez kilka miesięcy Kamilianie nadal administrowali budynkiem, z akt zachowanych w Archiwum Państwowym w Katowicach, Oddział w Gliwicach wynika że szpital – w odróżnieniu od innych w mieście – uległ niewielkiemu splądrowaniu, więc służył jako szpital, najpierw dla żołnierzy radzieckich, następnie wojska polskiego.

– 1946 rok: szpital został zabrany Kamilianom. Z inicjatywy Okręgowego Zarządu Polskiego Czerwonego Krzyża utworzono tu Śląską Szkołę Pielęgniarstwa (w 1953 roku przeniesiona na ul. M. Curie- Skłodowską 40).

– 1956 rok: w budynku, który przeszedł częściową przebudowę i remont uruchomiono Klinikę Położnictwa i Ginekologii, która wchodziła w skład Państwowego Szpitala Klinicznego nr 2 przy M. Curie Skłodowskiej.

W 1970 roku w wyniku reformy Klinika przeszła w struktury Państwowego Szpitala Klinicznego nr 1 przy ul. 3 Maja 13-15. W 1985 roku odbył się remont przynajmniej częćci pomieszczeń szpitala, w którym udział brali żołnierze jednostko wojskowej OTK w Makoszowach. Klinika w lokalizacji tej funkcjonowała do 2014 roku, kiedy została przeniesiona do Szpitala Miejskiego w Zabrzu Biskupicach przy ul. Zamkowej.

Od tego czasu budynek stoi pusty, jest w zarządzie Szpitala Miejskiego, który zajmuje się jego ochroną.

W kościele kamilianów, w różnych miejscach zachowały się jeszcze resztki zaprojektowanych przez Dominikusa Böhma mebli. Niestety kilkanaście lat temu większość została wyrzucona (!)


Zdjęcia Urszuli Wieczorek.

Zdjęcia i wiadomości nadesłała Pani Urszula Wieczorek.

Opracował Andrzej Dutkiewicz.             30.06.2018