Architektura
SIEDZIBA OJCÓW KAMILIANÓW W HINDENBURG O.S. – ZABRZU.
CZĘŚĆ 2. „Kościół zastępczy – Notkirche” św. Kamila w Zabrzu.
Są takie miejsca w Zabrzu które nadają mu wyjątkowy, niepowtarzalny charakter. Jednym z nich jest na pewno plac Romualda Traugutta. (1)
Nic dziwnego, gdyż swe piętno na jego projekcie pod koniec lat 20-tych odcisnęli przed innymi dwaj wielcy niemieccy architekci.
Urodzony w Szwabii architekt krajobrazu i ogrodów Gustav Allinger (1891-1974) i pochodzący również ze Szwabii architekt i budowniczy kościołów Dominikus Böhm (1880-1955). (2)
Najciekawszymi budowlami placu są te wchodzące w skład Klasztoru Ojców Kamilianów stojące po północnej jego stronie. Są to kościół św. Kamila i Zakład Opiekuńczo-Leczniczy.
W części klasztorno-szpitalnej uruchomiono najpierw dom opieki dla starych kobiet w 1928 roku, prawie jednocześnie z kościołem, wówczas tymczasowym. W dalszej części zespołu budowli działał od 1929 roku dom starców dla mężczyzn, przekształcony w większości w 1935 roku na szpital.
Zamieszczone poniżej zdjęcia, wykonane wkrótce po ukończeniu budowy, pochodzą z albumu wydanego najprawdopodobniej staraniem proboszcza parafii Wilhelma Gillessena, oraz z archiwum parafii św. Kamila. Zgodę na ich publikację otrzymaliśmy dzięki pani mgr Urszuli Wieczorek z Zabrzańskiego Muzeum Miejskiego, która w 2018 roku oprowadzała po klasztorze zwiedzających. Większość podanych tu wiadomości szczegółowych pochodzi z notatek które pani Urszula sporządziła na tą okazję.
(1) Wcześniej: Targów Poniedziałkowych, które odbywały się tam aż do przebudowy nieprzerwanie od 1882 roku, później Kamilianów, w ok. 1937 roku przemianowany przez nazistów na plac SA. Po wojnie był krótko znowu placem Kamilianów, ale tą zbyt kościelną nazwę komuniści zamienili na Romualda Traugutta.
(2) https://pl.wikipedia.org/wiki/Dominikus_B%C3%B6hm
Ta znana zabrzańska świątynia rolę swą spełniać miała tylko kilka lat, aż do chwili wybudowania drugiego w mieście kościoła projektu Dominikusa Böhma. Miejsce gdzie ów kościół nie stanął znaczy dziś przerwa w północno-wschodnim rogu placu Traugutta między budynkiem szkoły, a klasztoru-szpitala, późniejszego domu starców.
Z ręki architekta powstały aż trzy projekty budowli. Dwa duże warianty, oraz wersja minimum. Niestety inwestor, którym był zakon Kamilianów, popadł w finansowe tarapaty i w roku 1931 zrezygnowano z budowy.
Kościół zapowiadał się bardzo okazale. W pierwotnej wersji miał mieć wymiary 73 m na 27m i wieżę 46 metrową wieżę. Poprzez empory ściany zachodniej połączony miał być z każdą kondygnacją szpitala (domu starców). Miał mieć formę halową z siedmioma przechodnimi kaplicami.
Na przeszkodzie w realizacji tego ambitnego projektu stanęły problemy finansowe zakonu.
Niewybudowany kościół św. Kamila
Niewybudowany kościół św. Kamila
Niewybudowany kościół św. Kamila
Niewybudowany kościół św. Kamila
Projekt inżyniera Gerlacha.
Istniał jeszcze jeden projekt inżyniera Gerlacha z Gliwic, mało oryginalny i nieczasowy, ale zrezygnowano z niego gdy projekt całości przejął Dominikus Böhm.
Zamieszczone tutaj zdjęcia kościoła pochodzą z albumu wydanego najprawdopodobniej staraniem proboszcza parafii Wilhelma Gillessena, oraz z archiwum parafii św. Kamila. Zgodę na ich publikację otrzymaliśmy dzięki pani mgr Urszuli Wieczorek z Zabrzańskiego Muzeum Miejskiego, która w 2018 roku oprowadzała po klasztorze zwiedzających. Większość podanych tu wiadomości szczegółowych pochodzi z notatek które pani Urszula sporządziła na tą okazję.
Budowę Domu Związkowego – kościoła tymczasowego projektu inżyniera Wilhelma Gerlacha z Gliwic rozpoczęto 3 lipca 1927 roku. Poświecenia kościoła dokonał 7 października 1928 r. arcybiskup wrocławski kardynał Adolf Bertram.
Wiecha na domu związkowym.
Poświęcenie Domu Związkowego.
Na zdjęciu u góry z prawej strony widać nieistniejący most na rzece Bytomce i budowę domu opieki.
Poświęcenie Domu Związkowego.
Ulica Dubiela, wówczas Alsenstrasse.
W 1928 roku projekt przejął Dominikus Böhm, gdyż inżynier Gerlach otrzymał posadę radcy budowlanego w Gliwicach. Mimo że jego początkowym zadaniem była budowa klasztora, szpitala i kościoła (niepowstałego) Kamilianów, dokonał on wielu istotnych przeróbek poprawiając wygląd i funkcjonalność budowli.
Gotowy budynek i klasztor w trakcie budowy 1928.
Kaplica Kamilianów w domu dziecka w Parku Hutniczym w 1925 r. gdy nie było jeszcze kościoła.
Budynek miał wymiary 21×43,5 metra, z czego sama sala 19,5×31 m. Forma salowa, bez podpór, jedna nawa i prezbiterium węższe od nawy (w latach powojennych przebudowane). Po bokach oraz od południa empory wsparte na drewnianych słupach, z pełną drewnianą balustradą. Pod emporami obejście (tu umieszczone konfesjonały). Na ścianach podłużne okna z modernistycznymi witrażami (przecięte emporami). Autorem tych zaprojektowanych geometrycznych witraży był Josef Albers z gabinetu Waltera Gropiusa w Weimarze (obecnie nie zachowane, jedno odłożone do prezentacji). Mensa ołtarza kamienna, obłożona klinkierem, powyżej obraz św. Kamila na tle ciemnych kotar, kazalnica, dużych rozmiarów, prosty krzyż. Kolorystyka drzwi, balustrad i kasetonów nawiązywała do kolorów godła zakonu; czerwonego krzyża łacińskiego, otoczonego złotym wieńcem laurowym na czarnym tle. Za emporą organową przedsionek (pierwotnie wydzielony szklanymi drzwiami) z którego prowadzą schody z holu. Ściany kościoła obłożone drewnianą sklejką.
Prezbiterium w1928 r.
Sala kościoła, albo teatralna.
Prezbiterium, albo scena teatralna.
Przyglądając się tym zdjęciom, łatwo sobie wyobrazić scenę i salę teatralną, co miało być właściwym przeznaczeniem tego pomieszczenia.
W 1935 roku przebudowano prezbiterium wg projektu Franza Schinka. Od strony północnej zamontowano w nim witraże projektu Augusta Wagnera z Berlina (uznawane za słabsze od tych projektu Albersa).
W następnym roku tymczasowy ołtarz (czyli obraz autorstwa J. Stepsa z Wiednia)) zastąpiony został kompozycją projektu Feliksa Hinssena z rzeźbą św. Kamila pośrodku.
Przemalowane prezbiterium.
Przemalowane prezbiterium.
Po II wojnie dokonano również wielu przeróbek kościoła.
W 1957 roku przemalowano prezbiterium, a na jego ścianach umieszczono sceny z życia patrona zakonu i kościoła (zdjęcia powyżej).
W 1963 r. przebudowano prospekt organowy.
W 1964 r. przemalowano westybul (zamiast farby metalicznie srebrnej użyto emulsyjnej). Zmieniono oświetlenie (zlikwidowano dawny system oświetlenia ukrytego).
W 1967 roku w holu umieszczono krzyż ze zlikwidowanego w 1950 roku domu opieki.
Figura w westybulu, po 1945r.
Ołtarz główny po 1945r.
Zachowane pierwotne okno w zakrystii.
Wygląd kościoła obecnie.
Z pierwotnego wystroju zachowały się fragmenty witraży (trzecie okno od północy na ścianie wschodniej, przypuszczalnie wykonane w latach 1927/28) i dwie figury pod emporą, świętych Antoniego i Mateusza z lat 20. XX w. Grupa figuralna ze św. Kamilem (pierwotnie w ołtarzu głównym, obecnie rozczłonowana, część centralna w ołtarzu, a Anioły wydzielone).
Kaplica OO. Kamilianów
W wystroju kaplicy uwagę zwracają umieszczona z prawej strony od wejścia tablica z tabliczkami zmarłych księży i zakonników posługujących w kościele i klasztorze od chwili jego powstania do dnia dzisiejszego. Ponadto w kaplicy znajduje się przedwojenne wyposażenie (stół ołtarzowy, ławki) Na ścianach wykonane zostały dwa wielkoformatowe obrazy, jeden przedstawiający ojców Kamilianów adorujących krzyż, drugi przedstawia św. Kamila przyjmującego komunię z rąk papieża. Na obydwa malowidła nałożone zostały ramy, co sprawia złudzenie obrazów powieszonych na ścianach.
Krucyfiks Richarda Zutta.
Krucyfiks zaprojektowany został przez profesora Richarda Zutta dla pomieszczenia kaplicy domu opieki dla mężczyzn przewidzianej na parterze północnego ryzalitu budynku. Ostatecznie w pomieszczeniu tym urządzono jadalnię (refektarz). Mimo to krzyż pozostał w tym pomieszczeniu, a kaplica urządzona została na drugim piętrze. W 1949 roku, kiedy budynek przejęło państwo krucyfiks z wraz pozostałym wyposażeniem został przez Ojców Kamilianów zabrany. Na początku 1967 roku został umieszczony w holu, gdzie wisi do dnia dzisiejszego. Richard Zutt. Rzeźbiarz, malarz i złotnik urodzony 25 stycznia 1887 roku w Bazylei w Szwajcarii. Nauki pobierał między innymi w Monachium i Florencji. W latach 1912-14 był nauczycielem obróbki metali szlachetnych w Królewskiej Krajowej Szkole Rzemiosła Artystycznego w Budapeszcie. W 1924 roku przeprowadził się do Nysy, gdzie w 1929 roku stanął na czele Wschodnioniemieckich Warsztatów dla Sztuki Chrześcijańskiej. W 1929 roku wyjechał do Zurychu.
Zdjęcia i wiadomości nadesłała Pani Urszula Wieczorek.
Opracował Andrzej Dutkiewicz. 12.08.2018.
CZĘŚĆ 1.
KLASZTOR I NIEZBUDOWANY KOŚCIÓŁ.
