Organizm miejski określany dziś mianem Zabrza powstał z połączenia kilku dawnych wsi, których rodowód sięga czasów średniowiecznych. Dzisiejsze miasto rozwinęło się z osady zwanej Starym Zabrzem (w okolicy kościoła św. Andrzeja), która jednak nie była pierwszym skupiskiem ludzkim w tej okolicy. Rozwój ten nastąpił dopiero w XIX wieku, aż do wytworzenia ośrodka typu wielkomiejskiego. Nie licząc stosunkowo nikłych śladów człowieka prehistorycznego, pierwsze osady o charakterze wsi pojawiły się na tym terenie dopiero w XIII wieku. Ich mieszkańcy musieli zmagać się z nieprzebytymi lasami i podmokłymi dolinami rzek: Bytomki, Czarnawki i Potoku Mikulczyckiego. W owym czasie obszar dzisiejszego centrum Zabrza należał do biskupstwa wrocławskiego. To właśnie biskupi, za zezwoleniem górnośląskich książąt, prowadzili tu ożywioną działalność osadniczą. W 1243 r. w dokumentach po raz pierwszy pojawia się nazwa wsi Biskupice. Jest to pierwsza wzmianka o części dzisiejszego Zabrza.

Dopiero w 1305 r. tzw. Rejestr Ujazdowski dóbr biskupstwa wrocławskiego wspomina o Grzybowicach, Zaborzu i Zabrzu („Sadbre sive Cunczindorf”). W 1310 r. wzmiankowana jest Rokitnica. Była ona przez wiele wieków podzielona na część wschodnią, należącą do ziemi bytomskiej i diecezji krakowskiej, oraz zachodnią na terytorium ziemi toszeckiej i diecezji wrocławskiej; granica między nimi biegła wzdłuż Potoku Mikulczyckiego. W 1311 r. w dokumentach występują Mikulczyce. Około 1498 r. wzmiankowano Makoszowy. W Mikulczycach i Rokitnicy do dziś zachowały się ślady po dawnych gródkach rycerskich (są to sztucznie usypane kopce w pobliżu dworów – PGR). W średniowieczu powstały też pierwsze drewniane kościoły i parafie. Ówczesne wsie były rozplanowane nieco inaczej niż dziś. W Starym Zabrzu główną osią osadniczą była obecna ulica Staromiejska. Kościół parafialny św. Andrzeja, wzmiankowany w 1354 r., stał pierwotnie obok obecnej figury św. Jana Nepomucena na starym cmentarzu, zaś dwór rycerski położony był w rejonie obecnej huty.

Biskupice rozwinęły się wzdłuż dzisiejszej ulicy Bytomskiej, a tamtejszy kościół św. Jana Chrzciciela, będący prawdopodobnie najstarszym kościołem parafialnym na terenie obecnego miasta (wzmiankowany w 1305 r.), stał obok dzisiejszej budowli. Miejsce jego ołtarza głównego jest oznaczone kamienną płytą. Mikulczyce rozłożyły się wzdłuż obecnych ulic św. Wawrzyńca i Nadrzecznej, a kościół św. Wawrzyńca (wymieniony w 1326 r.) stał na południe od dzisiejszego. Rokitnica „toszecka” to rejon obecnego kościoła i ulicy Kard. Wyszyńskiego, zaś „bytomska” leżała w okolicy obecnych ulic Ofiar Katynia i Gnieźnieńskiej. Zaborze to obecne tzw. Zaborze-Wieś (ul. Rolnika). W 1465 r. biskup wrocławski sprzedał należącą do niego część obszaru dzisiejszego Zabrza księciu oświęcimskiemu Janowi. W latach późniejszych przechodziły one w ręce wielu następujących po sobie szlachciców. Nie wszyscy z nich dbali należycie o swe włości, co niekorzystnie odbiło się na rozwoju wsi. Po rujnującej wojnie trzydziestoletniej w XVII wieku, Zabrze (Stare) trafiło do rąk barona Welczka i jego spadkobierców.

W połowie XVII wieku został zbudowany murowany dwór, zwany zamkiem. W pierwszej połowie XVIII wieku kolejny właściciel – hrabia Praschma zwrócił uwagę na rozwój przemysłu. Założył on m.in. w 1725 r. kuźnicę żelaza w okolicy obecnej ul. Kondratowicza na zachód od Starego Zabrza. Po przyłączeniu w 1741 r. większej części Górnego Śląska do Prus, nowy właściciel Zabrza, Maciej Wilczek, w ramach tzw. kolonizacji fryderycjańskiej, przeprowadził ożywioną akcję osadniczą. Powstały wówczas kolonie: Pawłów Dolny (1774 r. – obecna ul. Mendego), Dorota (1774/1775 r. – obecna ul. 3 Maja), Małe Zabrze (1775 r. – od obecnych pl. Warszawskiego i Krakowskiego do ulic Cmentarnej i Bytomskiej), Maciejów (1776 r. – obecne ul. Fontanusa i Objazdowa), Pawłów Górny (1776 r. – obecna ul. Sikorskiego) i Kończyce. Nazwy kolonii pochodziły od imion założyciela i jego rodziny. Cała ta akcja przyniosła pokaźne zyski Wilczkowi, gdyż za każdego osadzonego kolonistę pobierał on określoną kwotę z kasy państwowej.

W 1790 r. w okolicy Zaborza odkryto pokłady węgla kamiennego. W 1791 r. powstała państwowa kopalnia Konigin Luise Westfeld – późniejsza kop. Zabrze-Zachód, w 1870 r. rozbudowana o Pole Wschodnie (Ostfeld). W swoim czasie należała ona do największych i przodujących w zakresie techniki w Europie. W 1887 r. dołączono do niej kopalnię Guido z 1871 r. (obecnie skansen podziemny). W latach 1792-1822 zbudowano Kanał Kłodnicki prowadzący z Zabrza do Koźla i do Odry. Był on przedłużeniem podziemnej Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej (Hauptschlüssel-Erbstollen) z kopalni „König” w Królewskiej Hucie, kończącej się ujściem na powierzchnię w Zabrzu przy obecnej ul. Miarki. Ujście to było równocześnie początkiem kanału. Umożliwiał on transport węgla i wyrobów hutniczych do Wrocławia, Szczecina i Berlina. W 1830 r. połączono Zabrze z Królewską Hutą i Gliwicami szosą zwaną Kronprinzenstrasse (obecnie ul. Wolności). Była to do momentu powstania kolei najlepsza droga dla transportu węgla z kopalni w Królewskiej Hucie i Zabrzu do państwowej huty w Gliwicach.

W 1845 r. w Małym Zabrzu zbudowano dworzec kolei żelaznej na przedłużeniu pierwszej śląskiej linii z Wrocławia do Opola. Ten fakt był jednym z głównych czynników decydujących o przyszłym przekształceniu osady w wielkie miasto. W 1855 r. powstała linia z Gliwic do Nowego Bytomia z dworcem w Porembie. Kolejne połączenie z Gliwic do Bytomia przez obecne Zabrze Północne i Zabrze Biskupice powstało w 1872 r. Osiem lat później zbudowano linię z Biskupic do Pyskowic przez Mikulczyce, które jednak dopiero w 1904 r. otrzymały własny przystanek kolejowy. W tym też roku powstała linia z Gliwic do Ligoty przez Makoszowy. Dobra komunikacja stała się podstawą dalszego rozwoju przemysłu. Nowy właściciel Zabrza, hrabia Guido von Donnersmarck, w 1851 r. uruchomił zakład hutniczy z wielkimi piecami, koksownią i wydziałem budowy maszyn, nazwany na jego cześć Donnersmarckhütte (obecnie Huta Zabrze). Już wcześniej, bo w 1841 r., rozpoczęła działalność kopalnia Concordia. W 1853 r. powstała fabryka kotłów Koetza, zaś w 1855 r. huta Reden (później połączone, obecnie POWEN) W 1855 r. Adolf Deichsel zbudował fabrykę lin i drutu (późniejszy Linodrut). Około 1850 r. powstała nie istniejąca już huta szkła przy obecnej ul. Piastowskiej i młyn parowy Hamburgera na Dorocie, w 1860 r. uruchomiono browar Haendlera (późniejszy Browar Zabrze), zaś w 1864 r. młyn innego z Haendlerów (przy obecnej ul. Brysza). W Biskupicach August Borsig, fabrykant lokomotyw z Berlina, utworzył wielki kombinat górniczo-hutniczy z kopalnią Hedwigswunsch (1856 r. – później Pstrowski) i Ludwigsglück (1868 r. – Ludwik) oraz hutą żelaza, stalownią, walcownią i koksownią. Obok powstała kolonia Borsigwerk (do dziś potocznie zwana „Borsig”). W Zaborzu działały aż trzy koksownie: Poremba (1884 r.), Skalley (1890 r.) i Zaborze. W 1894 r. powstała tu brykietownia węgla berlińskiego hurtownika Caesara Wollheima, a w 1897 r. jedna z dwóch, prócz Chorzowa, wielkich elektrowni górnośląskich.

W Rokitnicy hrabia Franz von Ballestrem w 1898 r. rozpoczął budowę kopalni Castellengo (później Rokitnica – obecnie Pstrowski). W Mikulczycach w 1901 r. powstaje kopalnia Donnersmarckhütte (później Abwehr i Mikulczyce) zaopatrująca w paliwo hutę o tej nazwie. W 1906 r. w Makoszowach zbudowano kolejną państwową kopalnię Delbrückschachte (obecnie Makoszowy). W Małym Zabrzu mieściła się Królewska Dyrekcja Kopalń sprawująca zarząd nad państwowymi zakładami z terenu obecnego Zabrza (przy obecnej ul. Wolności 337). W Małym Zabrzu w 1868 r. powstała gazownia (przy obecnej ulicy Stalmacha). Stare i Małe Zabrze oraz Dorota, będące formalnie wciąż wsiami, uzyskują nowe obiekty użyteczności publicznej: szpital Spółki Brackiej (1856 r. – obecny Szpital Kliniczny nr 1 Śląskiej Akademii Medycznej), późniejszy szpital miejski (1892 r., w 1909 r. w nowym budynku – obecnie Szpital Miejski nr 2), wodociągi (1896 r.) i rzeźnię (1901 r.). W 1908 r. zbudowano nową wieżę ciśnień przy obecnej ul. Zamojskiego. W 1894 r. Stare i Małe Zabrze, jak również Zaborze, otrzymują komunikację tramwajową na linii z Gliwic do Piekar przez Królewską Hutę, w 1898 r. tramwaj parowy zostaje zastąpiony elektrycznym oraz powstaje linia z Zabrza do Bytomia przez Biskupice. 27 marca 1873 r. Zabrze stało się siedzibą samodzielnego powiatu, wydzielonego z powiatu bytomskiego. Było to dość osobliwe zjawisko – landrat (starosta powiatowy) urzędował na wsi. Dążenia do uzyskania praw miejskich nie dały wówczas rezultatu. W 1905 r. połączono Stare i Małe Zabrze oraz Dorotę w jedną gminę wiejską Zabrze. W drugiej połowie XIX wieku stare drewniane kościoły były sukcesywnie zastępowane przez nowe, murowane, które mogły pomieścić wciąż wzrastającą liczbę wiernych. W Starym Zabrzu na południe od szosy Kronprinza (ul. Wolności) stanął w latach 1863-66 neoromański kościół św. Andrzeja, wtedy powiększono też cmentarz. W 1887 r. obok utworzono zakład SS. Boromeuszek (Marienstift). Mieszkańcy Doroty wraz z południową częścią późniejszego miasta wznieśli własną świątynię pw. św. Anny w latach 1897-1900.

Zaborze swój kościół św. Franciszka otrzymało w 1885 r. Obok powstał szpital św. Józefa. Biskupice już wcześniej, w 1856 r., postarały się o nowy kościół. Do jego budowy wydatnie przyczynił się patron parafii, hrabia Ballestrem. Także w Mikulczycach w latach 1892-94 zbudowano okazały nowy kościół parafialny. Stara drewniana budowla, pochodząca z XVI wieku, została w 1902 r. przeniesiona do parku miejskiego w Bytomiu (spłonęła w 1982 r.). W końcu też mieszkańcy Rokitnicy od 1912 r. mogli modlić się w swoim Domu Bożym pw. Serca Jezusowego. W 1874 r. powstał w Zabrzu kościół i szkoła ewangelicka. Także Zaborze w 1905 r. otrzymało kościół ewangelicki poświęcony królowej Luizie. Ewangelicy mieli też swoją kaplicę w szkole na Borsigu w Biskupicach. Gmina żydowska zbudowała synagogę przy obecnej ul. Brysza (1872 r., powiększona w 1898 r.). Cmentarze obu religii założono obok siebie przy obecnej ul. Cmentarnej. Powstały też wówczas nowe murowane budynki szkolne.

Obok wielu szkół powszechnych wznoszonych we wszystkich częściach obecnego miasta (poza ewangelicką i żydowską wszystkie były katolickie), w 1902 r. uruchomiono męskie gimnazjum im. Królowej Luizy w Zabrzu (obecnie III LO), zaś w 1907 r. żeńską szkołę średnią przy obecnym pl. Warszawskim. Do gmachów administracyjnych wybudowanych w tym okresie należały m.in.: starostwo powiatowe (1875 – obecnie Muzeum Górnictwa Węglowego), sąd z więzieniem (1894) i ratusz gminny (1896 – obecna przychodnia przy ul. Miarki 5). O nowy przestronny ratusz wzbogaciły się też Mikulczyce (1902). W Rokitnicy w latach 1902-04 zbudowano szpital Spółki Brackiej i powiatowy dom inwalidów (obecnie Śląska Akademia Medyczna). Zabudowa wszystkich gmin tworzących Zabrze w granicach z 1905 r. szybko połączyła się w jeden zespół typu miejskiego.

Oprócz wielkomiejskich kamienic przy głównych ulicach, w centrum powstają również osiedla robotnicze. Pierwsze z nich założono już w latach 40. XIX wieku przy obecnych ulicach Bończyka i Goethego oraz w Zaborzu (kolonie A, B i C). Były to nie tylko skupiska typowych familoków, lecz także bardzo interesująco i celowo rozplanowane zespoły, np. wzorowe osiedle urzędników i robotników huty Donnersmarck z lat 1906-12 na Małym Zabrzu między obecnymi ulicami Bytomską i Cmentarną. Huta ta stworzyła też cały zespół budynków i urządzeń socjalnych z kasynem z 1921 r., w którym wielokrotnie występował teatr (obecnie Teatr Nowy), biblioteką, szkołą gospodarstwa domowego i krytym kąpieliskiem. Obok zakładu powstał Park Hutniczy, będący pierwszym założeniem parkowym na terenie obecnego miasta. Nieco wcześniejszym przykładem osiedla przyzakładowego jest kolonia Borsiga w Biskupicach powstała w latach 60. i 70. XIX wieku. Tamtejsze budynki zaprojektowano w typowej konwencji górnośląskiego familoka. Podobnie w Rokitnicy koncern hrabiego Ballestrema zbudował na początku XX wieku osiedle dla górników kopalni Castellego (obecnie Pstrowski), z architekturą nawiązującą do dawnych chat górnośląskich. W tym czasie zanika już dominujące dawniej budownictwo drewniane. Wpływ na to mają nowe przepisy budowlane, jak również poprawa sytuacji materialnej ludności. W obecnym śródmieściu typowa staje się czynszowa wielokondygnacyjna kamienica, zaś na obrzeżach tzw. familok z czerwonej cegły. Szybko wzrastająca liczba mieszkańców powoduje wzmożony ruch budowlany. Wypoczynkowi i rozrywce służyły w Zabrzu m.in. hotel Kochmanna (1903) przy obecnej ul. Wolności 286 oraz Haus Metropol naprzeciw dworca (1913), będący połączeniem kabaretu i variete z lokalami gastronomicznymi. W budynku obecnego kina „Roma” istniało też jedno z pierwszych górnośląskich kin. W 1914 r., po wybuchu I wojny światowej, rada gminy zmieniła nazwę Zabrze na Hindenburg O/S. Było to uczczenie zwycięzcy nad Rosjanami, feldmarszałka Paula von Hindenburga. 21 lutego 1915 r. nazwa ta została oficjalnie zatwierdzona przez cesarza. Przegrana wojna doprowadziła do radykalizacji postaw ludności, szczególnie klas uboższych oraz do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych.

W wyniku plebiscytu oraz trzech polskich powstań dochodzi do podziału powiatu zabrzańskiego. Większa jego część pozostała w prowincji górnośląskiej będącej częścią Rzeszy Niemieckiej. Nowa granica państwowa biegła na wschód od Zabrza oraz na południe (wzdłuż rzeki Czarnawki), pozostawiając po stronie polskiej m.in. Makoszowy, Kończyce i Pawłów. W tym czasie, 1 października 1922 r., Zabrze uzyskuje wreszcie prawa miejskie. „Największa wieś Europy” staje się szybko jednym z największych miast Śląska. 1 stycznia 1927 r. przyłączono do miasta Zaborze, Biskupice i Maciejów. Wybiegając w przyszłość, w latach dwudziestych myślano nawet o utworzeniu swoistego trójmiasta Bytom – Gliwice – Zabrze. Plany te nie zostały jednak zrealizowane. Liczba mieszkańców miasta znacznie wzrosła wskutek napływu uchodźców z terenów przyznanych Polsce. W latach dwudziestych spowodowało to pogorszenie się warunków mieszkaniowych w mieście, a tym samym konieczność  budowy nowych osiedli. Na szeroką skalę rozwinęło się życie religijne.

Powstały nowe parafie, budujące własne kościoły. Do skromniejszych założeń należały kościoły Ducha Św. w Małym Zabrzu (1926) oraz św. Antoniego na kolonii Guido (1930-31). Były to przebudowane sale taneczne w dawnych gospodach. Przy obecnym placu Traugutta w latach 1928-32 powstał zespół kościoła i szpitala OO. Kamilianów. Oba budynki stworzyły, wraz z sąsiednią szkołą realną i budynkami mieszkalnymi, jedno z ciekawszych wnętrz urbanistycznych tego okresu. W 1929 r. w Porembie wzniesiono kościół św. Jadwigi, będący bardzo ciekawym przykładem wtedy już nie występującej architektury drewnianej, nawiązujący do typowych górnośląskich kościółków. Konstrukcja świątyni była uwarunkowana koniecznością zabezpieczenia przed szkodami górniczymi. Jednak najbardziej interesującą architektonicznie budowlą sakralną Zabrza stał się kościół św. Józefa w nowej dzielnicy południowej. Piętrzące się arkady, wielkie płaszczyzny ceglanych murów do dziś sprawiają niezwykłe wrażenie. Wzniesiona w latach 1930-31 budowla, autorstwa architekta Dominika Böhma, była jednym z największych osiągnięć architektury międzywojennej w skali nie tylko Śląska, lecz również całych Niemiec. Nowe świątynie powstają też w Biskupicach – kościół Wniebowzięcia NMP (1929-30), Mikulczycach – kościół św. Teresy (1923-33) i Maciejowie – kościół św. Macieja (1936). Buduje się nowe szkoły, przykładami są: szkoła realna przy obecnym pl. Traugutta (obecnie Zespół Szkół Ekonomiczno-Usługowych), szkoła średnia (1926-28) przy obecnej ul. Wolności 323 (obecnie I LO), tzw. szkoła leśna (1929) na osiedlu południowym (obecnie Szkoła Podstawowa nr 15) i wiele innych. Istniało tu nawet konserwatorium muzyczne przy obecnej ul. Wyzwolenia (obecnie ośrodek pomocy społecznej) . Wśród gmachów urzędowych wyróżniały się m.in. nowy ratusz (obecnie Urząd Miejski) z lat 1927-29, Bank Rzeszy (obecnie Powszechny Bank Kredytowy II Oddział w Zabrzu) i Urząd Finansowy (obecnie Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej) obydwa z 1927 r., komenda policji (1930), urząd pracy (obecnie przychodnia przy ul. Sienkiewicza), koszary przy obecnej ul. Roosevelta, czy liczne urzędy celne przy granicy z Polską. Biskupice i Rokitnica otrzymały wówczas swe ratusze gminne.

W okresie międzywojennym wiele zrobiono także dla upowszechnienia gimnastyki i sportu. Kilka szkół otrzymało sale gimnastyczne, zbudowano krytą łaźnię miejską (1927-29), stadion miejski (obecnie KS Górnik), otwarte kąpieliska (m.in. w Maciejowie), dom bractwa strzeleckiego przy obecnej ul. Roosevelta (później „Meraster”). Rozszerzono tereny zielone, powstał park Steinhoffa (obecnie Pileckiego), w latach 1925-26 rozpoczęto budowę Parku Skagerrak (nazwa od bitwy morskiej w I wojnie światowej – obecnie park Poległych Bohaterów), urządzono szkolny ogród botaniczny, a nawet ośrodek szybowcowy na szybie Georg w Zaborzu. Miasto zdobiły liczne pomniki, np. poległych w I wojnie światowej (dziś stoi tam pomnik Karola Miarki) i podobne w każdej dzielnicy obecnego miasta, czy sympatyczny Szczurołap na obecnym pl. Warszawskim ( po wojnie zabrany do Parku Kultury w Chorzowie, ostatnio powrócił do Zabrza). Rozbudowano linie kolejowe, powiększono dworzec w centrum miasta (stał się on dworcem granicznym). Nowy dworzec otrzymały Mikulczyce (1929) wraz z linią do Brynku oraz Dorota (Zabrze Południowe przy ul. Weindoka). Uruchomiono nowe połączenia tramwajowe do kopalni Guido i do Mikulczyc (1934) oraz węzeł w Rokitnicy (1925-28 – tramwaje miejskie Bytomia). Rozbudowywano istniejące już zakłady przemysłowe (m.in. elektrownię), w 1928 r. zbudowano charakterystyczny zbiornik likwidacji huty Borsiga w latach 1932-34, którą zdemontowano i wywieziono do Berlina. Rozszerzały się tereny zabudowy miejskiej, szczególnie w kierunku północnym, zachodnim i południowym. Działający pod kierunkiem architekta miejskiego Wolfa miejski urząd budowlany opracowywał plany zabudowy poszczególnych kwartałów. Powstały jedne z największych osiedli mieszkaniowych na ówczesnym niemieckim Górnym Śląsku. Od kilkurodzinnych domów przechodzono stopniowo do długich szeregowych bloków, starając się jednak unikać monotonii. W latach 1923-28 powstało tzw. osiedle południowe, założone w rejonie obecnej ul. Czołgistów, potem osiedle północne w pobliżu dworca Zabrze Północne i zabudowa okolic stadionu (1928-33). Nowe osiedla powstały też w Biskupicach (Annasegen), Mikulczycach , Rokitnicy i Helence. Działały liczne spółdzielnie mieszkaniowe, jak np. DEWOG, GAGF AH, „Oberschlesische Heimstätte“ i inne, których celem było dostarczenie mieszkań mniej zamożnym grupom ludności. Stworzono też kilka reprezentacyjnych wnętrz urbanistycznych, jak centralny Peter-Paul-Platz (1933 – pl. Wolności) z kinem, kasą oszczędności i lokalami sklepowymi, czy Michaeltorplatz (obecnie pl. Słowiański) z charakterystycznym założeniem bramowym. Zupełnie wyjątkową budowlą był swoisty kombinat rozrywkowy z hotelem, kawiarnią, restauracją i piwiarnią – tzw. Pałac Admiralski (Admiralspalast) zbudowany w latach 1924-27. Usytuowany był na betonowej płycie nad kanałem sztolniowym, zwieńczony kopułą i ogrodem na dachu. Występowały tam ówczesne gwiazdy piosenki i estrady. Budynek ten był symbolem miasta. Ostatnio mieścił się tam hotel Monopol. Odrębną drogą biegł rozwój gmin Makoszowy, Kończyce i Pawłów, które po 1922 r. znalazły się w granicach Polski. Powstały tu nowe kościoły (Bożego Ciała w Kończycach i św. Jana i Pawła w Makoszowach – obydwa w 1919 r., św. Pawła w Pawłowie 1933 r.), szkoły w Pawłowie i w Kończycach oraz pewna ilość nowych budynków mieszkalnych. Jednak w porównaniu z wielkomiejską architekturą centrum miasta były to budowle o wiele skromniejsze. Zabrze jest typowym przykładem miasta przemysłowego. To przemysł był tym czynnikiem, który z zapadłej wioski wśród lasów uczynił jedno z największych miast Górnego Śląska. W ciągu kilkudziesięciu lat stworzono tu gęsto zabudowane centrum osadnicze, które jednak długo musiało czekać na formalne prawa miejskie. Do 1945 r. było to już jednak miasto w całym tego słowa znaczeniu, gdzie domy mieszkalne występowały obok miejsc pracy i wypoczynku, sportu i rozrywki. Zabrze było czyste i zadbane, zieleń równoważyła wpływ zakładów przemysłowych, mieszkało się tu nie gorzej niż np. w Zagłębiu Ruhry, czy gdziekolwiek w Europie. W styczniu 1945 r. do Zabrza wkroczyły wojska sowieckie. Wypalone mury kamienic w centrum i kościoła Ducha Św., szerzące się gwałty i morderstwa zwiastowały nadejście nowych czasów. Pewna epoka w dziejach miasta dobiegła końca.

Tekst pochodzi z książki pt: „Zabrze wczoraj” Przemysława Nadolskiego i został przeniesiony z najstarszej wersji strony www.zabrze.aplus.pl