Pocztówki Włodzimierza Wysockiego.

Łaźnia Miejska – Stadtbad z 1929 roku.

Powstanie „Łaźni Miejskiej” w Zabrzu zawdzięczamy pośrednio kanclerzowi Rzeszy Ottonowi von Bismarck, który w 1883 roku wprowadził na terenie kraju pierwsze na świecie ubezpieczenia zdrowotne. Od tej chwili państwo wzięło na siebie częściowo obowiązek utrzymania zdrowia swych obywateli. Nie robiło tego bezinteresownie. Rozpoznano wówczas fakt że ludzkie zdrowie jest elementem ekonomicznym. Zdrowy urzędnik i robotnik przynosił więcej pożytku państwu, czy pracodawcy. Jednym z ważnych elementów zdrowia jest higiena i na tym polu było jeszcze wiele do zrobienia. Powstało wiele organizacji i czasopism promujących czystość, a na targach i wystawach prezentowano modele nowoczesnych łaźni z prysznicami, wannami i kąpielami leczniczymi. Oskar Lassar, dermatolog i założyciel „Niemieckiego Stowarzyszenia Łaźni Ludowych” zaprezentował na Wystawie Higieny w Berlinie w 1883 roku pawilon z blachy falistej z dziesięcioma prysznicami, który gwarantował dzieciom, robotnikom i biedniejszym mieszkańcom dostęp do kąpieli raz w tygodniu za jedyne za 10 centów, w tym mydło i ręcznik.
Jak poważnie traktowano zdrowie, higienę i ćwiczenia fizyczne obrazuje to że największe targi Republiki Weimarskiej (państwo niemieckie w latach 1919-33) poświęcone były tym właśnie zagadnieniom, a odbyły się w 1926 roku w Düsseldorfie. Odwiedziło je 7,5 miliona widzów !!!

Hindenburg O.-S. Stadtbad.

Echte Photographie.

Pod koniec lat 20-stych rozpoczęto w miastach niemieckich budowę krytych basenów i łaźni miejskich na prawie masową skalę. Również nowo powstałe miasto Hindenburg (jak nazywało się wtedy przez kilkadziesiąt lat Zabrze) wykazało się ambicją posiadania takiej instytucji.
Ta inwestycja przerastała jednak możliwości finansowe Hindenburga. Z pomocą pośpieszył tu „Związek Miast Niemieckich” , który na konferencji jesienią 1924 roku w Gliwicach ofiarował Zabrzu 350.000 Reichsmark na cele kulturalne. Władze miasta postanowiły przeznaczyć tą sumę na budowę Łaźni Miejskiej (Stadbad) . Stanowiło to więcej niż połowę ostatecznych kosztów budowy (ok. 600.000 Reichsmark). Część tej darowizny pochodziła od rządu Rzeszy.

Hindenburg, Górny Śląsk, Miejska Hala Pływacka.

Foto. und Kunstverlag Bruno Scholz, Breslau 1.

W 1926 roku na budynek wybrano plac Krakowski, wówczas Schecheplatz. Do budowy przestąpiono we wrześniu 1927 roku, według projektu miejskiego radcy budowlanego doktora inżyniera Adalberta Krawietz`a, konsultantem techniki budowy basenów był Georg Bannecke. Kierownictwo budowy objęli radni miejscy Krawietz (projektant) i Restle. Inwestycję wyceniono wstępnie na ok. 350.000 RM. Na pokrycie rzeczywistych kosztów zaciągnięto potem pożyczkę.
Miejsce na łaźnię wybrano bardzo właściwe. Zamknięto w ten sposób dużą lukę budowlaną, plac leżał w centrum i był doskonale skomunikowany z innymi dzielnicami i okolicznymi miejscowościami. W pobliżu znajdowało się wiele szkół, które korzystając z basenu przed południem podwyższały jego rentowność.

Wystawa szybowców przed łaźnią.

Photo Schydlo, Hindenburg, Teichstr.

„Stadtbad“ otwarto 8 czerwca 1929 roku, urządzając tego dnia międzynarodowe zawody pływackie . Z tej okazji lekarz miejski Dr. med. Karl Kandziora opublikował rozprawę pod tytułem „Kąpiel i ciało na tle nowej łaźni w Hindenburgu”. Instytucja cieszyła się wielkim powodzeniem, gdyż w pierwszym roku działalności odwiedziło ją 108.374 gości. Kobiety i mężczyźni pływali w osobnych godzinach. Jedynie w czasie zawodów pływackich zobaczyć można było na basenie jednocześnie obie płcie.

Stadtbad

Verlag Schöning & Co + Gebrüder Schmidt – Lübeck.

Pływalnia miała wymiary 10×25 m. Głębokość od 0,9 do 3,8 m. Nad nią zamontowano szklany, przepuszczający światło dzienne dach. Pierwotnie, wzorując się na „Amalienbad” (Łaźnie Amalii) w Wiedniu, projektowano szklany dach otwierany. To wprowadziło by do naszej „Badeanstalt” w ciepłych miesiącach atmosferę kąpieliska. Zamontowano dwie trampoliny na wysokościach 2,1 i 3,0 m.
Spośród ponad trzydziestu wybudowanych w 20-stych i 30-stych latach w Niemczech łaźni miejskich z basenami pływackimi, nasza zabrzańska był jedną z najlepiej wyposażonych.
Oprócz basenu pływackiego skorzystać można było jeszcze z pryszniców, wanien kąpielowych w III klasach, kąpieli zdrowotnych w 14 rodzajach, także słonecznych i parowych, sauny, inhalatorium i sali gimnastycznej. Były też biblioteka i czytelnia. W Łaźni znajdowały się też restauracja, fryzjer i mieszkanie służbowe.

Kubistyczną bryłę budynku wybudowano w stylu ekspresjonizmu i modernizmu. W miastach o zanieczyszczonym przez przemysł powietrzu jak wówczas Zabrze, fasady łaźni nie były tynkowane. Pokrywano je cegłą klinkierową i kaflami, odporniejszymi na sadzę, kwaśną atmosferę i łatwymi do oczyszczenia. W Zabrzu użyto wysoko cenionej i eksportowanej cegły klinkierowej produkowanej w „Ilse-Bergbau-AG” z Łużyc Dolnych, która pokryła fasady tak znanych budowli jak Reichsdruckerei (Drukarnia Państwowa) w Oslo, czy kasyna oficerskiego w Leningradzie. Fasada wokół wejścia do łaźni przy placu Krakowskim została wyłożona kaflami, w trakcie małej przebudowy wkrótce po ukończeniu budynku.

W wydaniu gazety „Der Oberschlesische Wanderer” z dnia 1 kwietnia 1927 roku znalazła się rycina przedstawiająca przyszłą „Łaźnię Miejską”. Przedstawiała ona zupełnie inny, wiele bardziej tradycyjny budynek.

„Der Oberschlesische Wanderer” z dnia 1 kwietnia 1927

Według pierwszych projektów technicznych zaopatrzenie w ciepło pochodzić miało ze spalin pochodzących z miejskiej gazowni. Ostatecznie użyto w tym celu kotła parowego o niskim ciśnieniu.

W tle kościół ewangelicki „Pokoju”.

Wydawca: „Quellenverlag“ V. Diwisch / Steinheim/Main

Wstęp do pływalni kosztował 0,5 marki dla dorosłych i 0,3 marki dla dzieci. W wybrane dni od 16 do 22 była zniżka. Pół roku nauki pływania kosztowało dla dorosłych 10, dla dzieci 6 marek.
„Stadtbad” otwarty był najpierw codziennie od godz. 8 do 20-stej. Później w dni powszednie od 10 do 22, w niedzielę od 8 do 13 godziny.

Po 1945 roku, gdy miasto stało się polskie i powrócono do starej nazwy Zabrze, łaźnia i basen nie straciły nic na swej popularności. W 1970 roku przeprowadzono wiele robót konserwacyjnych obiektu, a w 20 lat później renowację. W 2006 roku unowocześniono pływalnię. W latach 2008-2009 i 2011-2012 budynek i urządzenia techniczne przeszły gruntowną modernizację. Całość przystosowano dla osób niepełnosprawnych.

„Stadtbad – Łaźnia Miejska” służy już zabrzanom od ponad 90-ciu lat.

Opracował:    Andrzej Dutkiewicz.                                                                            02.11.2019

Źródła:

„Die Stadtbäder der Goldenen Zwanziger – Kommunale Prestigearchitektur zwischen Tradition und Moderne”. Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades an der Philosophischen Fakultät der Universität zu Köln im Fach Kunstgeschichte.
Vorgelegt von Yasmin Renges M. A. aus Leverkusen
Köln, 4. September 2015.

Materialikonographie von Klinker und künstlichem Stein von C. Fuhrmeister – ‎2003

Der Oberschlesische Wanderer, Hindenburg bekommt eine Badeanstalt und ein Hallenschwimmbad, 76, 1. April 1927
Der Oberschlesische Wanderer, Das Hallenschwimmbad in Hindenburg: Stiftung des Deutschen Städtetags, 86, 13. April 1927
Der Oberschlesische Wanderer, Der Bau des Hindenburger Volksbades, 118, 23. Mai 1927
Der Oberschlesische Wanderer, Das neue städtische Volksbad in Hindenburg: Von Regierungsbaumeister Dr. Ing. Adalbert Krawietz, 229, 4. Okt. 1927

Wszystkie te archiwalne pocztówki pochodzą z kolekcji  Włodzimierza Wysockiego  który kolekcjonuje je już ponad 20 lat, w jego posiadaniu jest około 700 egzemplarzy. Były wystawione w Galerii Muzeum Miejskiego Cafe Silesia w od 14 marca do 5 maja 2019 roku.

Dzięki jego uprzejmości i ogromnej pomocy pani  Urszuli Wieczorek  z Muzeum Miejskiego w Zabrzu możemy je tu wszystkie zobaczyć, za co serdecznie im obu dziękuję.

Andrzej Dutkiewicz.