Katastrofa nastąpiła na Polu Wschodnim pokładu Heinitza (Heinitzfloz), na poziomie
340 m. Jej bezpośrednią przyczyną był wybuch pyłu węglowego. Eksplozja nastąpiła
krotko po godz. 13, w czasie ostatniego strzelania w przodkach (wyjazd rannej zmiany
na powierzchnię zaczynał się o godz. 15).
W bezpośrednim sąsiedztwie wybuchu 2 kwietnia 1903 roku pracowało: w pokładzie
Heinitza: 37 osob i 3 konie, w pokładzie Schuckmanna (Schuckmannfloz) 99 osob i 6
koni, w pokładzie Einsiedel (Einsiedelfloz) 30 ludzi, przy Szybie IV (poziom 340) 15 dozorcow
maszynowych i mechanikow. Na jednego pracownika w pokładzie Schuckmanna
przypadało 2,66 m3/min powietrza, a 1 konia liczono jak 4 mężczyzn. Pracownicy innej
zmiany, jak rownież urzędnicy kopalni zeznali, że wentylacja w szybiku hamulcowym
II oraz w pozostałych szybikach hamulcowych była zadowalająca. Rownież ze strony
urzędnikow nadzorujących ten rewir gorniczy nie zgłoszono żadnych nieprawidłowości.
Katastrofa w kopalni „Krolowa Luiza” w Zabrzu na podstawie raportu… 181
Stan barometru w chwili wybuchu wynosił 727 mm. O godz. 16 krzywa barometryczna
wskazywała niż, 736,5 mm.
Nagła eksplozja była odczuwalna nawet na powierzchni, a krotko po godz. 13.00
z Szybu IV zaczęły wydobywać się kłęby dymu. Sygnalista na poziomie 340 m i ciskacz
przy Szybie I zostali rzuceni na ziemię, na szczęście nie doznali większych urazow, nie
zauważyli rownież blasku ognia. W odrożnieniu od nich parę metrow dalej gornicy pracujący
w podziemnych wyrobiskach zostali poważnie poszkodowani. Gdy wiadomość
o nieszczęściu (wowczas nikt jeszcze nie był w stanie dokładnie powiedzieć, co się stało)
dotarła na powierzchnię, mistrz maszynowy Wischnowski zarządził odcięcie dopływu
pary, a sztygar głowny Dubiel i sztygar dyżurny Babin zjechali pod ziemię. W tym samym
czasie w wyrobiskach i chodnikach „Krolowej Luizy” rozgrywał się dramat, ktorego wymownym
świadectwem jest dzisiaj pieczołowicie przygotowany krotko po katastrofie plan
sytuacyjny. Plan ten był wowczas integralną częścią raportu Drotschmanna zamieszczoną
wraz z innymi rycinami w specjalnym apendyksie. Dzisiaj ta specyficzna wizualizacja
sprzed ponad stu lat nabiera dodatkowego znaczenia. Nie jest tylko szkicem technicznym,
ale specyficzną tablicą epitafijną, utrwalającą pamięć o ofiarach katastrofy. Służy temu
tabela z nazwiskami zabitych gornikow.
Zadaniem Drotschmanna było przeprowadzenie swoistego śledztwa i udokumentowanie
tego, co się wydarzyło, aby ustalić przyczyny katastrofy, dlatego krotko po
wypadku zjawił się on w „Krolowej Luizie”, gdzie przydzielono mu pomocnika. Jak
wynika z jego raportu, najpierw podjęto działania mające na celu ewakuację gornikow
znajdujących się na dole, rozpoczęto też proby ratowania poszkodowanych oraz wywiezienia
na powierzchnię ciał ofiar. Po przybyciu dyrektora, radcy gorniczego Salzbrunna,
skoncentrowano się na wznowieniu pracy maszyn odwadniających, aby nie dopuścić do
zalania kopalni, przywrocono też wcześniej uszkodzone oświetlenie elektryczne. Jak
eufemistycznie ujął to Drotschmann „(…) inne działania musiały ustąpić miejsca trosce,
aby uchronić kopalnię przed tym największym zagrożeniem”…
Drotschmann nie koncentruje się bowiem na skuteczności podjętych działań ratunkowych,
nie opiniuje też ich kolejności ani zasadności. Odnotowuje jedynie w części
raportu zatytułowanej „Katastrofa, ratowanie i wydobycie osob, ktore uległy wypadkowi”,
że niezwłocznie podjęto akcję ratowniczą. Niemal natychmiast doświadczeni gornicy
zjechali na doł i starali się ustalić, jaka jest sytuacja. Wycofano też ludzi z pokładu
Pochhammer (Pochhammerfloz), a gornicy, ktorzy znaleźli się w bezpośredniej strefie
zagrożenia, pomagając sobie wzajemnie, starali się szybko opuścić niebezpieczny rejon.
Znaczącą rolę podczas tej ewakuacji, co raport podkreśla, odgrywali zwłaszcza sztygarzy.
Dyrektor zadecydował rownież o zastosowaniu aparatow oddechowych. Jednak szanse na
uratowanie zaginionych gornikow były niewielkie. 3 kwietnia nie było już wątpliwości,
że ci, ktorzy pozostali na dole, nie żyją, dlatego podczas zmiany nocnej i dziennej poszukiwano
ich ciał oraz usuwano powstałe zawały. Poszukiwania te trwały do 10 kwietnia,
kiedy znaleziono ostatnią ofiarę – koniarza Spendla. Prace odgruzowujące w chodniku
wydobywczym pokładu Heinitza prowadzone z dwoch stron zakończono dopiero dwa
tygodnie poźniej, 25 kwietnia. Już 6 kwietnia poddano natomiast oględzinom wyrobisko
pomocniczego szybiku hamulcowego po przywroceniu prowizorycznej wentylacji.
182 Izabela KACZMARZYK, Katarzyna PARUZEL, Leszek ŻUREK
Drotschmann przesłuchał rownież licznych świadkow oraz zlecił wykonanie niezbędnych
badań laboratoryjnych.
Na tej podstawie sporządził wspomniany rzeczowy, szczegołowy raport. Opis wypadku
zapewne wzbudził zainteresowanie, ponieważ jego przyczyną, jak ustalono, był wybuch
pyłu węglowego. Na początku XX wieku badania nad taką przyczyną wybuchu nie były
jeszcze prowadzone. Zagrożenia wiązano przede wszystkim z występowaniem metanu
(Cybulski, 1973). Jednak w „Krolowej Luizie” metan nie występował, dlatego pierwszą
hipotezą było przypuszczenie, że eksplozja nastąpiła w otwartej komorze materiałow
wybuchowych w pokładzie Heinitza (Heinitzfloz). Do komory tej krotko po wypadku
dotarł sztygar Babin, ktory zdołał ustalić, że zapasy materiałow wybuchowych pozostały
nienaruszone, a tym samym nie one były przyczyną wypadku. W chodniku wydobywczym
znaleziono natomiast martwego dozorcę prochu Jaroscha, w pozycji klęczącej, z głową
i gorną częścią ciała opartą o stojak. Stwierdzono rownież, że wybuch był tak silny, że
wysadził żelazne drzwi do stajni, ktore zmiażdżyły jednego ze znajdujących się tam koni.
Jednak największe zdziwienie budził fakt obecności wszędzie niespotykanych ilości pyłu
węglowego. Dopiero przeprowadzona kilka dni poźniej wizja lokalna potwierdziła, że to
właśnie pył stał się bezpośrednią przyczyną niespodziewanej katastrofy.
Z poźniejszych relacji ocalałych gornikow wynikało, że krotko przed wybuchem odczuli
oni silny podmuch powietrza, ktory pogasił lampy gornicze. Jeden z nich odniosł
nawet wrażenie, że sytuacja przypomina wybuch gazu z 1899 roku.
Na wieść o tym, że musiało wydarzyć się nieszczęście, na poziom 260 m w pokładzie
Schuckmanna (Schuckmannfloz), natychmiast zjechali odpowiedzialny za zmianę głowny
sztygar – Dubiel oraz wspomniany sztygar dyżurny Babin, aby sprawdzić, jaka jest
sytuacja. Nadgornik Erbs zameldował im, że wszyscy opuścili pokład. Aby upewnić się,
że nikt nie pozostał, Babin wraz ze Schiwigiem i Erbsem zjechali szybem hamulcowym.
Skręcili w chodnik środkowy w kierunku 1. szybiku hamulcowego i otworzyli pierwsze
z podwojnych drzwi tamy, ponieważ jednak owiały ich silne gazy palne, szybko wycofali
się z zagrożonego miejsca. Powrociwszy na poziom 260 m, sztygar Babin nakazał Erbsowi odgrodzenie szybu hamulcowego i postawienie posterunku. Nie powstrzymało
to jednak sztygara Waczlawczyka, ktory postanowił ruszyć na pomoc ofiarom wybuchu.
Jak wynikało z wyjaśnień nadgornika Erbsa, Waczlawczyk zjawił się przy wystawionym
posterunku o godz. 15.20 po tym, jak załoga została wycofana z poziomu 260 m pokładu
Schuckmanna. Niestety, nie miał aparatu oddechowego, dlatego zawiązał sobie drugą
chustkę wokoł ust i wraz z dozorcą Stoschikiem, rębaczem Holaczkiem (2) i cieślą gorniczym
Wyputtą zjechali w doł szybem hamulcowym. Kiedy długo nie wracali, gornicy
Kurpanik, Reichel i Hadasch, zdecydowali się ruszyć za nimi, nie biorąc pod uwagę
faktu, że w szybie może znajdować się czad. Hadasch zatruł się nim śmiertelnie, ale na
szczęście w porę wyciągnięto z szybu pozostałe dwie osoby.
W międzyczasie przybyłym urzędnikom udało się usunąć gazy dzięki otwarciu drzwi
wentylacyjnych pomiędzy Szybem 3 a szybem hamulcowym, a następnie dotrzeć do grupy
Waczlawczyka, ktora tam zasłabła. Na ratunek było już jednak za poźno. U stop szybu
hamulcowego leżało ciało dozorcy Stoschika. Ratujący byli już pewni, że w powietrzu
znajdują się trujące gazy, wowczas dyrektor Salzbrunn zarządził szybkie dostarczenie
aparatow oddechowych. Gdy dotarły na miejsce, na nowo zaczęto przedzierać się w szybie
hamulcowym. Wkrotce znaleziono zaginionych, niestety Waczlawczyk i Wyputa też
już nie żyli, udało się jedynie uratować Holatzka. Aby nie narażać ratujących, nie podjęto
dalszych poszukiwań zaginionych w pokładzie Schuckmanna, gdyż głębiej położone wyrobiska
bez wątpienia wypełnione były nadal gazami. Dostęp do wyrobisk zablokowano
i zarządzono odwrot, chociaż wiadomo było, że pod ziemią pozostali dwaj gornicy z 2.
pomocniczego szybiku hamulcowego z pokładu Heinitza. Uznano jednakże, że nie ma
już szans na znalezienie ich żywych.
Kolejnym krokiem było skoncentrowanie wszystkich sił na prowadzonych z dwoch
stron pracach odgruzowujących w chodniku wydobywczym. Prace te od południowej
strony, dokąd dostano się przez przekop łączący pokłady Pochhammera i Heinitza, zaskakująco
szybko posuwały się do przodu, co pozwoliło odnaleźć kolejne ciała. Ofiary były
całkowicie pokryte czarnym pyłem i poparzone, co utrudniało identyfikację. Najciężej
poparzone były ciała znalezione w 2. pomocniczym szybiku hamulcowym.
Nikt nie miał już żadnych wątpliwości, że pod ziemią nastąpiła eksplozja, pozostała
jednak do ustalenia kwestia najtrudniejsza – zlokalizowanie źrodła wybuchu i określenie
jego przyczyny. Pierwszym śladem była obecność, jak przypuszczano, perlitu w 2. pomocniczym
szybiku hamulcowym. W czasie wizji lokalnej przeprowadzonej 6 kwietnia
stwierdzono, że ociosy i obudowa były pokryte podobnym do sadzy pyłem. Przy
jaskrawym świetle lamp elektrycznych wydawało się, że jest to perlit. Przy bliższych
oględzinach okazało się, że są to małe, czyste krople wody, ktore miejscami błyszczały
na zrębach węgla, na powłoce z sadzy. Przy wlocie do chodnika wydobywczego nr 4 pył
był szorstki i kruchy, tak jakby częściowo skoksowany. Podczas gdy skoksowany węgiel
ograniczał się do występowania w dużej ilości tylko w niewielu miejscach, to podobny do
sadzy pył znajdował się we wszystkich chodnikach i komorach, ktore zostały dotknięte
wybuchem, szczegolnie dużo było go w chodniku wydobywczym Heinitza. Pokrywał
grubą warstwą zarowno zachowaną obudowę i ociosy, jak i wozki do transportowania
urobku oraz kolejkę konną. Grubym, szarym pyłem, zgodnie z zeznaniami świadkow, były rownież pokryte maszyny i części pompy w pomieszczeniu maszynowym nowej
maszyny odwadniającej przy Szybie IV. To właśnie ten zebrany pod powierzchnią pył
wydostawał się przez Szyb IV na powierzchnię.
Wyrobiska przy 2. pomocniczym szybiku hamulcowym nie wyrożniały się niczym
szczegolnym w porownaniu z innymi. Było tam sucho, ale nie można było zauważyć
jakiegoś nadzwyczajnego nagromadzenia pyłu. Jeżeli pył występował na ociosie chodnika,
był mokry i tłusty, natomiast po wybuchu suchy i mączasty. Szukając przyczyny
występowania tak znacznej ilości pyłu, zwłaszcza w chodniku wydobywczym Heinitza,
gdzie eksploatacja od lat była intensywna, uznano, że pomiędzy drewnem a stropem było
wiele wolnej przestrzeni, ktora stała się naturalnym miejscem zbierania pyłu, aczkolwiek
spora ilość pyłu bez wątpienia powstała dopiero w wyniku wybuchu. Jego źrodłem był
drobny węgiel zalegający na spągu. W chodniku tym węgiel wydobywano bowiem tylko
poprzez prace strzałowe, dlatego miał powstały w wyniku wiercenia mieszał się z drobnym
węglem. Nie jest rownież wykluczone, że pył powstał także na drodze chemicznej,
w wyniku oddziaływania płomienia eksplozji. Pył ten został przebadany w laboratorium
Szkoły Gorniczej w Tarnowskich Gorach, a wyniki porownano z probką pobraną z 5.
szybiku hamulcowego pokładu Heinitza, ktory pozostał nienaruszony przez eksplozję.
W czasie wizji stwierdzono, że największym zniszczeniom uległy: chodnik podstawowym
pokładu Heinitza oraz przecznica głowna łącząca go z pokładem Pochhammera,
maszynownia i stajnia przy Szybie IV oraz przecinka łącząca się z chodnikiem i komorami.
Skoncentrowano się więc na poszukiwaniu punktu powstania wybuchu właśnie w tym
rejonie, zwłaszcza że zginęli wszyscy pracujący w tym miejscu gornicy.
Ustalono, że przed chodnikiem wydobywczym nr 4 leżał świeży urobek w ilości ok. 2
wozkow. Ocios przodka był zerwany. Wozek z urobkiem stał na końcu torow, oddalony ok. 10 m od przodka; był wypełniony w . węglem. Obok leżało koryto napełniające.
W przodku na dolnym stojaku ostatnich odrzwi wisiała lampa rębacza. Przy urobku leżały
żelazne grabie do napełniania. W odległości ok. 7 m od przodka znaleziono inne narzędzia.
Skrzynka z prochem, ktora zazwyczaj znajduje się blisko ociosu chodnika i służy
jako siedzenie, leżała pośrodku chodnika. Dalej leżały ciała rębaczy Klatzka i Michalskiego.
Ładowacz Schmotzok leżał w chodniku przy przecince powierzchniowej, obok swojej
lampy. W miejscu odstawy został znaleziony pracujący w chodniku wydobywczym nr 3
rębacz H. Smuda. Nienaruszone fartuchy wisiały na stojaku poniżej wlotu chodnika do
pomocniczego szybiku hamulcowego. Skrzynka z narzędziami, ktora stała w pobliżu, przy
dolnym ociosie chodnika, została rzucona w szybik hamulcowy i leżała na szynach.
W samym chodniku wydobywczym nr 3 nie znaleziono urobku, jednak spąg 2. przecinki
dowierzchniej był rownomiernie posypany drobnym węglem. Można było dostrzec,
że przy spągu zostały oddane dwa strzały, aby dokonać włomu, ponadto przy prawym
i lewym ociosie wykonano już odwiert. Pierwszy z odwiertow był nawet przybity, a wolny
koniec lontu wkręcono w jego zagłębienie. Drugiego odwiertu o głębokości 1 metra już
nie zdążono przybić. W pobliżu narzędzi znaleziono niekompletny zwitek brązowego
lontu Bickforda, ktorego zewnętrzna powłoka z gutaperki była mocno spalona, rdzeń
prochowy jednakże był nieuszkodzony. W pobliżu miejsca odstawy leżał rębacz Scheffczyk
z głową skierowaną w kierunku szybiku hamulcowego. Pomiędzy miejscem odstawy
a szybikiem hamulcowym stał pełen wozek, ktory wykoleił się tylną częścią i osiadł
pomiędzy torami. Obok, przy gornym ociosie, zostało znalezione ciało ładowacza Smudy,
ktory najprawdopodobniej w momencie wybuchu jechał pełnym wozkiem do szybiku hamulcowego.
W chodniku wydobywczym nr 2 leżał urobek dla ok. dwoch wozkow. Zwłoki
ładowacza Micka, przysypane bryłami węgla, opierały się plecami o dolny narożnik
przecinki, a ciała dwoch rębaczy Polczyka i Johanna Nowaka IV leżały obok siebie 2 m
dalej. U stop pomocniczego szybiku hamulcowego stał podpięty pusty wozek. Pomiędzy
nim a pomostem zabezpieczającym znaleziono zwłoki sygnalisty Heina.
Przedstawiony stan prac w rożnych miejscach szybiku hamulcowego, występowanie
perlitu, rodzaj wyrządzonych zniszczeń w obrębie szybiku hamulcowego i ułożenie ofiar
wskazywały na to, że eksplozja miała swoj początek w 2. przecince dowierzchniej z chodnika
wydobywczego nr 3, a jej bezpośrednią przyczyną były dwa strzelania, ktore oddano
w spągu. Przeprowadzający wizję zwrocili uwagę, że jedna ze ścian, ktora po strzelaniu
nadal stała, nie miała śladu użycia tłustej gliny, podczas gdy zazwyczaj na zachowanej
ścianie jest widoczny jej cienki pas. Można więc było podejrzewać, że strzelania zostały
wykonane niezgodnie z przepisami, ponieważ przybito otwory nie gliną, a pyłem węglowym.
Należało przyjąć, że dwa strzelania były tak samo przybite, jak to, ktore miało
być jeszcze oddane w 2. przecince wznoszącej, dlatego Drotschmann zdecydował się
wywiercić ten strzał za pomocą miedzianego spiralnego wiertła. Po wywierceniu okazało
się, że na długości 24 cali z odwiertu zostało wyciągniętych 600 gramow pyłu węglowego
wraz z kawałkami węgla nawet wielkości grochu, strzępy brązowego papieru, a na koniec
12-calowy naboj skoncentrowanego prochu.
Przyjrzano się więc bliżej fartuchom strzałowych pracujących w chodniku wydobywczym
nr 3. W kieszeniach znaleziono paski szarego i brązowego papieru do pakowania o długości ok. 31 cm i 13 cm szerokości, jak rownież stary rysownik z nagłowkiem: „Franziska
Scheffczyk”, co pozwala przypuszczać, że dwaj strzałowi stosowali tylko trochę
(lub w ogole nie stosowali) gliny do przybijania, używając zamiast tego pyłu węglowego.
Wszystko wskazywało, że było to działanie świadome, ponieważ gliny na przybitkę na
pewno nie brakowało, gdyż nawet jeśli nie została znaleziona w chodniku wydobywczym
nr 3, co przy tak dużym zapyleniu chodnika było możliwe, to jednak świadkowie
twierdzili, że w nocy z 1 na 2 kwietnia z pomocniczej upadowej wywieziono do gory ok.
3 pełnych koryt gliny. Rownież w fartuchach roboczych z chodnika wydobywczego nr 2
znaleziono podobny kłąb papieru, dowod na to, że przybijanie odwiertow pyłem węglowym
nie było pojedynczym przypadkiem na terenie szybiku hamulcowego.
Fakty te pozwoliły Drotschmannowi zrekonstruować przebieg zdarzeń, ktore doprowadziły
do katastrofy. Z raportu wynika, że najprawdopodobniej strzałowy Scheffczyk
miał zająć się wykonaniem wszystkich czterech strzelań. Jego wspołpracownik, strzałowy
Johann Smuda, udał się przez drogę odstawy do chodnika wydobywczego nr 4, aby
poinformować, że w przecince wznoszącej będą wykonywane strzelania. Dwaj strzałowi
w chodniku nr 4, ktorzy siedzieli na skrzynce z prochem, polecili wycofać się ładowaczowi,
ktory w przodku napełniał wozek. Nie mogł on napełnić wozka do pełna, do czego
wystarczyłoby kilka koryt, gdyż strzałowemu Scheffczykowi się spieszyło, ponieważ
dochodziła już godz. 13, a on miał zamiar w tym dniu wyjechać o godzinę wcześniej niż
zwykle. Świadczyła o tym kartka znaleziona w kieszeni jego fartucha roboczego, ktory
wisiał przy skrzyniach z narzędziami. Treść kartki była następująca: „Strzałowy Scheffczyk
może wyjechać o godz. 2 popołudniu. Stoschik” (Stoschik był oddziałowym dozorcą
wydobycia i wydał Scheffczykowi pozwolenie na wcześniejszy wyjazd). Scheffczyk
odpalił otwory, poczym pobiegł do skrzynki z prochem, aby jak najszybciej powrocić
z kolejnym nabojem do przodka. Następnie przybił ostatni odwiert, zamierzając go zapalić
rownocześnie z sąsiednim otworem, ktory też był już przybity. Na taki przebieg zdarzeń
wskazuje fakt, że zaczęty zwitek lontu w chwili wybuchu leżał poza skrzynią z prochem.
Scheffczyk musiał w chwili wybuchu trzymać naboj z prochem wraz ze zwitkiem lontu,
co spowodowało zapłon naboju trzymanego w dłoni. Wybuch musiał więc zostać spowodowany
zapłonem dwoch strzałow w 2. przecince wznoszącej. Wykorzystana przybitka
węglowa została uniesiona w powietrze. Jej ciężar wynosił ok. 1,2 kg. Jako że strzelania
bez wątpienia nie nastąpiły jednocześnie, ale bezpośrednio jedno po drugim, zapalenie
i wybuch pyłu węglowego musiały nastąpić przypuszczalnie przy drugim strzelaniu, gdyż
po pierwsze drugi strzał natknął się na pył węglowy, ktory został wzbity w powietrze
już po pierwszym strzelaniu, a po drugie powietrze w ograniczonej przestrzeni przecinki
wznoszącej (ok. 45 m3) było już bardzo ciepłe, tak że powstały wstępne warunki do
wytworzenia się płomienia i wybuchu. Oprocz wzbitego w powietrze pyłu węglowego,
w powietrzu mogł się też znaleźć leżący na spągu wyrobiska miał z odwiertu, o ile nie
został częściowo wykorzystany do przybitki.
Ilość znajdującego się w przodku dosyć drobnego miału z odwiertu mogła wynosić
według przybliżonego rachunku, przy założeniu średnicy odwiertu wynoszącej 4 cm
i głębokości 100 cm, minimum 1 do 1,5 l. Otwory strzałowe we włomie często były
przeładowane. Za tym, że wymienione dwa otwory mocno przybito prochem, a nawet przeładowano, przemawiała okoliczność, że oderwał się tylko drobnoziarnisty węgiel do
wielkości kostki. Sposob przybicia odwiertow w przodku pozwalał wywnioskować, że
strzałowi nie obliczali dokładnej ilości prochu dla każdego strzału, ale żeby za każdym
razem osiągnąć odpowiedni efekt, używali więcej prochu niż było to wymagane. Ponadto
na całym terenie szybiku hamulcowego istniały korzystne warunki do rozprzestrzeniania
się płomieni. W przodku chodnika wydobywczego nr 4 na krotko przedtem też strzelano,
dlatego część chodnika (sięgająca 1. przecinki wznoszącej) była już wypełniona drobnym
pyłem węglowym, ktory wraz z prądem powietrznym w 1. przecince wznoszącej dostał
się za przegrodę wentylacyjną aż przed 2. przecinkę wznoszącą. Podobnie wyglądała sytuacja
w chodniku wydobywczym nr 2, skąd pył wzbity przez strzelania wraz z prądem
powietrza dostał się do chodnika wentylacyjnego. Chodnik wydobywczy pokładu Heinitza
od 1. do 3. szybiku hamulcowego był bowiem od lat suchy i dlatego zalegał tam zapewne
drobny pył. Pył ten został prawdopodobnie wzbity w powietrze przez poprzedzające
płomień wybuchu uderzenie powietrza, a następnie zapalił się od płomienia. Płomień
znalazł na swojej drodze w kierunku szybow potrzebny do spalania tlen. W głownym
chodniku wydobywczym w kierunku szybow, gdzie było najwięcej świeżego powietrza
i prawdopodobnie najdrobniejszy pył, działanie wybuchu dało się najbardziej we znaki.
Za szybikiem hamulcowym V i VI ciśnienie wybuchu natrafiło na znaczny opor, a płomień
mniej pożywki, jako że chodnik był tam częściowo wilgotny. Z tego względu działanie
wybuchu w tym kierunku było słabsze.
Drotschman wykluczył możliwość zapalenia się gazow palnych, ktore mogły się
gdzieś przed wybuchem zebrać, ponieważ, jak już zostało wspomniane, w „Krolowej
Luizie” nie występował metan. Gazy palne nie mogły też pochodzić ze starych zrobow
pochodzących zza wyrobisk 2. pomocniczego szybiku hamulcowego, gdyż pożar tam nie
dotarł, a ponadto wyrobiska w żadnym miejscu nie były przebite. Nie było więc wątpliwości,
że katastrofę musiał spowodować wybuch pyłu węglowego.
Do takiego wybuchu pyłu dochodzi zawsze wtedy, gdy wytworzony zostanie obłok
pyłu i nastąpi jego zapłon. Pył węglowy w warunkach kopalnianych zalega bowiem
powierzchnię wyrobisk, natomiast w powietrzu jego ilość jest niewystarczająca, aby zapoczątkować
wybuch. Niebezpieczeństwo pojawia się dopiero, kiedy zsynchronizują się
dwa czynniki. Pierwszy to wzniesienie się obłoku pyłu węglowego, a drugi to pojawienie
się czynnika termicznego, ktory może doprowadzić do zapłonu. Czynnikiem takim
w warunkach kopalnianych jest albo wybuch metanu, albo roboty strzałowe (Cybulski,
1973). Takie roboty, jak słusznie ustalił gormistrz Drotschmann, 2 kwietnia 1903 roku
doprowadziły do katastrofy w „Krolowej Luizie”. Jeśli bowiem materiał wybuchowy
nie jest dostatecznie bezpieczny, płomień powstały podczas jego detonacji może zapalić
obłok pyłu. A jeśli w dodatku w wyrobiskach zalega dostatecznie lotny pył (a tak właśnie
było w pokładzie Heinitza), wybuch może się rozwijać i przenosić na inne wyrobiska.
Niestety, na początku XX wieku świadomość, jak niebezpieczny jest zalegający pył,
nie była jeszcze powszechna, nie stosowano rownież obligatoryjnie środkow do jego
zwalczania takich jak: opylanie pyłem kamiennym, zraszanie, stosowanie zapor z pyłu
kamiennego i zapor wodnych. Po wybuchu w „Krolowej Luizie” zaostrzono działania prewencyjne. Drotschmann
podkreśla w konkluzji swojego raportu, że nakazano gornikom spryskiwanie głownych
chodnikow, aby usuwać nadmiar pyłu oraz surowo zakazano przybijania strzałow pyłem
węglowym, co niestety w gornośląskich kopalniach było dotąd często stosowaną praktyką,
ponieważ strzałowi byli przekonani, że daje to większą skuteczność robot. Wypadek
był rownież jedną z przyczyn powołania komisja złożonej z państwowych i prywatnych
urzędnikow gorniczych, ktora miała zbadać zagrożenie wynikające z pyłu węglowego
w gornośląskich kopalniach oraz wskazać niezbędne środki potrzebne do jego zwalczania.
Jak groźny w skutkach może stać się wybuch pyłu ostatecznie udowodniła najtragiczniejsza
katastrofa w dziejach europejskiego gornictwa, do jakiej doszło we Francji trzy
lata po wydarzeniach w Zabrzu. 10 marca 1906 roku w Courriers wybuch pyłu węglowego
wywołany najprawdopodobniej rownież robotami strzałowymi, doprowadził do wyjątkowo
groźnego pożaru i spowodował śmierć 1099 gornikow. Ich ofiara nie poszła jednak na
marne, ponieważ katastrofa we francuskiej kopalni ostatecznie rozwiała bowiem wszelkie
wątpliwości co do możliwości wybuchu samego pyłu. Po wydarzeniach w Courriers
podjęto w końcu odpowiednie badania naukowe oraz zintensyfikowano działania władz
gorniczych, zmierzające do określenia odpowiednich aktow prawnych, ktore nakazywały
zmiany w organizacji służb ratownictwa gorniczego i w jego wyposażeniu, a także ustalenie
szczegołowych przepisow bezpieczeństwa, obowiązujących podczas prowadzenia
pod ziemią szczegolnie niebezpiecznych prac, zwłaszcza takich jak roboty strzałowe.
Na Śląsku w 1907 roku zorganizowano Centralną Stację Ratownictwa Gorniczego
(poźniej przemianowaną na Gornośląską Centralną Stację Ratownictwa Gorniczego
i Gornośląską Sztolnię Doświadczalną) oraz ogłoszono 1 lipca tego roku we Wrocławiu
odpowiednie, dwujęzyczne rozporządzenie: „Rozporządzenie policji gorniczej dotyczące
się zwalczania niebezpieczeństw z pyłu węglowego w kopalniach węgli w obwodzie
zarządu Krolewskiego Wyższego Urzędu Gorniczego we Wrocławiu”. Rozporządzenie
wydane zostało na podstawie Powszechnego Prawa Gorniczego z 1865 roku i uzupełniało
oraz doprecyzowywało przepisy zawarte w rozporządzeniach z 1900 i 1904 roku.
Nowe rozporządzenie zakazywało m.in. „ładunek obwinięty w papier lub inne materiały
włożyć do dziur wywierconych”, a nakazywało z kolei dokładne oczyszczenie „dziur
wiertniczych” z pyłu i jego uprzątnięcie z najbliższego otoczenia, a także nakładało na
sztygarow oddziałowych obowiązek troszczenia się o to, aby „z wszystkich strekow
węgle i pył węglowy zawsze jak najprędzej były usunięte; na węglach pokazujących się
w strekach szyny tylko wtedy były położone, jeżeli sol (Sohle) materiałem niepalnym (rajmowką,
bergami, itp.) jest wyłożonym”. Ponadto właściciele kopalń musieli wyposażyć
je w „przyrządy do sikania” i zapewnić odpowiednie środki finansowe na ich utrzymanie
w należytym stanie (Rozporządzenie…, 1907).
Działania te nie zapobiegły co prawda całkowicie wypadkom związanym z wybuchami
pyłu węglowego, ale na pewno znacznie je ograniczyły, nie jest też wykluczone,
że ich wcześniejsze zastosowanie mogło zapobiec katastrofie w „Krolowej Luizie”,
aczkolwiek warto pamiętać, że żadne, nawet najlepsze zasady bezpieczeństwa nie mogą
ustrzec ludzi, ktorzy pod ziemią zachowują się w sposob nieodpowiedzialny. W prostych, ale przejmujących strofach poświęconych swoim kolegom, ratownikom gorniczym pisał
o tym Bogdan Ćwięk: „Kopalnia to żywioł ukryty w mroku/ to siły natury wiedzą zniewolone/(…)
Żywiołem są siły z natury wzięte,/ skryte w głębi ziemi i tam drzemiące/
Człowiek je budzi, niczym zmory poczęte/ czasem na zgubę, czasem z niego drwiące/
Walka z żywiołem wtedy się zaczyna/ o panowanie, palmę władzy pierwszeństwa/ Ten
gorą będzie, ten drugiego pokona/ kto głębiej rozpozna tajniki zwycięstwa/ Skały otaczają
świat ludzi podziemi/ w nich są trudności spiętrzone bez miary/ Spokojne władcze,
przycichłe w przestrzeni/ gdy człowiek niezbyt naruszy stan ich stary/ Lecz kiedy człowiek
w nadmiarze zuchwały/ kiedy wielce odważnie sobie poczyna/ wyzwoli siły rwące
porządek cały/ im się poddać musi, to droga jedyna” (Ćwięk, 1996).
Uwagi do tekstu
Przyczyny i przebieg katastrofy zostały zrekonstruowane na podstawie raportu „Die
Explosion auf dem Koniglichen Steinkohlenbergwerk Konigin Luise zu Zabrze am
2. April 1903”. Zeitschr. fur des Berg-, Hutten- und Salinen-Wesen im Preussischen Staate
(Verlag von Wilhelm Ernst & Sohn, Berlin 1903), przekład K. Paruzel. Autorzy niniejszego
opracowania składają w tym miejscu podziękowania Panu T. Bugajowi z ZKWK
„Guido” za życzliwe konsultowanie kwestii technicznych związanym z dawnym niemieckim
nazewnictwem gorniczym. Nazwiska podane są zawsze zgodnie z oryginalną
pisownią zastosowaną w tym raporcie. Pojawiające się rożne formy zapisu tego samego
nazwiska, np. Holaczek, Holatzek wynikają z nieustalonej w owczesnym czasie pisowni
polskich nazwisk w niemieckojęzycznych dokumentach na Gornym Śląsku.